Του Γιάννη Παπαδημητρίου
Από την κορυφή του Προφήτη Ηλία, τη δεύτερη ψηλότερη της Λέσβου (932 μ.) στο όρος Λεπέτυμνος, το μάτι φτάνει μέχρι το παραθαλάσσιο τουρκικό χωριό Μπαμπά-καλέ. Μπροστά μου βλέπω καθαρά όλη τη βόρεια ακτογραμμή του νησιού, από το λιμάνι της Κάπης μέχρι την Πέτρα, ενώ πίσω της διακρίνω το τμήμα μιας ηφαιστειακής καλδέρας που ξεκινά από τη Συκαμιά και καταλήγει στο χωριό Στύψη.
Στην αντίθετη πλευρά, στην ευθεία απέναντι, μέσα από τους κοφτερούς γκρίζους βράχους που κρύβουν το ομώνυμο εκκλησάκι, αντικρίζω την κορυφή Βίγλα, που ορθώνεται σε υψόμετρο 968 μ. Από τους πρόποδές της, ανάμεσα από τα πουρνάρια και τις βελανιδιές, ακούω χλιμιντρίσματα άγριων αλόγων.
Το εντυπωσιακό σκηνικό γίνεται ακόμα πιο εντυπωσιακό όταν, ακούγοντας την περιγραφή του ξεναγού μας Στρατή Ζγουρνιού, εργαζόμενου στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου, συνειδητοποιώ ότι το ομώνυμο εκκλησάκι είναι χτισμένο στην κορυφή ενός ηφαιστειακού δόμου. Στέκομαι δηλαδή πάνω σε ξεραμένη λάβα. Ο συγκεκριμένος γεωλογικός σχηματισμός, όπως και ο αντίστοιχος της Βίγλας, δημιουργήθηκε πριν από περίπου 18,5 εκατ. χρόνια εξαιτίας ηφαιστειακών εκρήξεων. Το μάγμα που απελευθερώθηκε από τον κρατήρα του ηφαιστείου του Λεπέτυμνου πάγωσε και στο εσωτερικό της καλδέρας προέκυψαν αυτές οι δύο κορυφές. Μάλιστα, η υδροθερμική δραστηριότητα που ακολούθησε των εκρήξεων αποσάθρωσε τα πετρώματα στη γύρω περιοχή και διαμόρφωσε εκτεταμένες ζώνες πυριτίωσης και κοιτάσματα στυπτηρίας. Έτσι εξηγείται η πλούσια τοπική μεταλλοφορία, που άνθισε τον Μεσαίωνα, αλλά και το όνομα της κοντινής Στύψης.
Σε όλη τη Λέσβο, σε μια έκταση μόλις 1.636 τ.χλμ., υπάρχουν 160 διαφορετικές θέσεις γεωλογικού ενδιαφέροντος, από θερμές πηγές και τεκτονικούς γεωτόπους μέχρι απολιθωματοφόρες φυτικές και ζωικές θέσεις.
Από τη μια άκρη της έως την άλλη, αυτό ακριβώς είναι η Λέσβος. Ένα ανοιχτό εργαστήριο γεωλογίας, προικισμένο με σπουδαία τεκμήρια που αφηγούνται την εξελικτική πορεία της γης τα τελευταία 350 εκατ. χρόνια, μαρτυρούν τις αλλαγές που συντελέστηκαν στο νησί και στο Αιγαίο και αποκαλύπτουν την αλληλεπίδραση του ανθρώπου με τον ηφαιστειογενή αυτό τόπο, από την οποία προέκυψε ο αιολικός πολιτισμός. Καθόλου τυχαίο δεν είναι ότι εδώ έδρασε ο Θεόφραστος, μαθητής του Αριστοτέλη και συνεχιστής του στο Λύκειο, ο πρώτος επιστήμονας που στο έργο του Περί των λιθουμένων ασχολήθηκε με τις διαδικασίες της απολίθωσης.
Ο γεωλογικός, ιστορικός, πολιτιστικός και οικολογικός πλούτος του νησιού, καθώς διαθέτει τρεις προστατευόμενες περιοχές Natura 2000, ανάμεσα στις οποίες υπάρχουν έξι ζώνες ειδικής προστασίας για την ορνιθοπανίδα, ήταν ο λόγος που το 2015 η Λέσβος εντάχθηκε στο πρόγραμμα με τα «Παγκόσμια Γεωπάρκα της UNESCO», το οποίο περιλαμβάνει περιοχές με μνημεία παγκόσμιας γεωλογικής αξίας. Συμμετέχουν σε αυτό 48 χώρες με 213 σημεία, εκ των οποίων τα εννέα βρίσκονται στην Ελλάδα. Σήμερα, σε όλη τη Λέσβο, σε μια έκταση μόλις 1.636 τ.χλμ., υπάρχουν 160 διαφορετικές θέσεις γεωλογικού ενδιαφέροντος, από θερμές πηγές και τεκτονικούς γεωτόπους μέχρι απολιθωματοφόρες φυτικές και ζωικές θέσεις. Από αυτές, η σημαντικότερη είναι το Απολιθωμένο Δάσος, που έχει χαρακτηριστεί «Διατηρητέο Μνημείο της Φύσης» και βρίσκεται στο δυτικό τμήμα του Γεωπάρκου.
Το απολιθωμένο δάσος
«Η πρώτη επιστημονική αναφορά στα απολιθωμένα δέντρα της Λέσβου εμφανίζεται το 1844, ενώ η ύπαρξή τους είναι γνωστή από την αρχαιότητα. Ωστόσο, τα απολιθώματα ήταν εμφανή μόνο στην επιφάνεια, κανείς δεν είχε αίσθηση του μεγέθους και της αξίας τους. Γι’ αυτό, άλλωστε, ντόπιοι και ξένοι τουρίστες τα έπαιρναν ως σουβενίρ. Σε ορισμένες περιπτώσεις, κάποιοι έφτιαχναν σέτια (ξερολιθιές) με απολιθώματα», περιγράφει ο Νίκος Ζούρος, διευθυντής του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Απολιθωμένου Δάσους Λέσβου και πρόεδρος του Παγκόσμιου Δικτύου Γεωπάρκων. Ο ίδιος, με καταγωγή από την Πέτρα, ήρθε στο νησί το 1995 για να αναλάβει τη διεύθυνση του Μουσείου που είχε ιδρυθεί ως Οργανισμός – κτίριο τότε δεν υπήρχε. «Ασχοληθήκαμε κατευθείαν με τις πρώτες ανασκαφές μέσα στο πάρκο, έπρεπε να αναδείξουμε τα κρυμμένα απολιθώματα», προσθέτει.
Το απολιθωμένο δάσος εκτείνεται σε τέσσερα διαφορετικά πάρκα γύρω από το Σίγρι, σε μια προστατευόμενη έκταση 150.000 στρεμμάτων, με το μεγαλύτερο να εντοπίζεται στη θέση Μπαλή Αλώνια, έναν παλιό σιτοβολώνα. Περπατώντας στα λιθόστρωτα μονοπάτια, που την άνοιξη χρωματίζονται από χιλιάδες άγριες ορχιδέες, συναντώ απολιθωμένους κορμούς, διαφόρων δέντρων και μεγεθών. Μετά από μισή ώρα πορείας, φτάνω στο σύμβολο κατατεθέν του πάρκου, μια γιγάντια, απολιθωμένη σεκόγια, ύψους 7,2 μ. και διαμέτρου 8 μ., η οποία είναι το ψηλότερο ιστάμενο απολιθωμένο δέντρο στον κόσμο, ένα παγκόσμιο μνημείο της φύσης.
Τι δουλειά έχει όμως η σεκόγια στη Λέσβο; «Η Αιγίδα ήταν η ενιαία ξηρά που κάλυπτε το Αιγαίο πέλαγος και ένωνε την Ελλάδα με την Ασία. Από τη σύνθεση της χλωρίδας υπήρχε ένα ενιαίο υποτροπικό δάσος, που όσο προχωράμε την έρευνα ανακαλύπτουμε ότι ήταν πολλά δάση. Οι ηφαιστειακές εκρήξεις σκέπαζαν κάθε φορά τη βλάστηση και απολίθωναν φύλλα, κορμούς και καρπούς. Μέχρι την επόμενη έκρηξη προλάβαινε να εγκατασταθεί ξανά καινούργια βλάστηση, οπότε ουσιαστικά στην περιοχή του απολιθωμένου δάσους έχουμε διαδοχή αλληλοκαλυπτόμενων οικοσυστημάτων», σημειώνει ο Νίκος Ζούρος. Αυτούς τους επάλληλους ορίζοντες παρατήρησα σε μία από τις δώδεκα νέες απολιθωματοφόρες θέσεις, που ανακαλύφθηκαν πρόσφατα κατά την κατασκευή του δρόμου Καλλονής-Σιγρίου. Σε απόσταση αναπνοής μπορούσα να διακρίνω στρώματα παλαιοεδαφών, το ένα πάνω στο άλλο.
Το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας
Όλη η εμπειρία περιήγησης στο απολιθωμένο δάσος και στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας, το οποίο εγκαινιάστηκε τον Σεπτέμβριο του 2001 και πέρυσι έκοψε πάνω από 30.000 εισιτήρια, είναι συγκλονιστική. Γιατί ποιος φαντάζεται ότι εδώ, στο απομονωμένο Σίγρι, όπου παλαιότερα έφτανες μόνο με καραβάκι, υπάρχει τέτοιος πλούτος πληροφορίας και φυσικής ομορφιάς. Ότι στις νέες απολιθωματοφόρες θέσεις εντοπίστηκε πρόγονος της μπανανιάς. Ή ότι στο επισκέψιμο θαλάσσιο πάρκο της Νησιώπης, που απέχει μόλις 15 λεπτά από το Σίγρι, χιλιάδες γλάροι αναπαράγονται στα πυροκλαστικά πετρώματα (στάχτη με κομμάτια εδάφους) της νησίδας, ο βυθός φιλοξενεί απολιθωμένους κορμούς, που βλέπεις από τον γυάλινο πυθμένα του ειδικού σκάφους του μουσείου, και οι εντυπωσιακοί βραχώδεις σχηματισμοί στις ακτές αποτελούνται από ηφαιστειογενή πετρώματα.
Όλες αυτές οι πληροφορίες για τη γέννηση και την εξέλιξη του τόπου συγκεντρώνονται και παρουσιάζονται στο σύγχρονο μουσείο, το οποίο χωρίζεται σε δύο μόνιμους εκθεσιακούς χώρους. Ο πρώτος είναι αφιερωμένος στο Απολιθωμένο Δάσος, όπου, μεταξύ άλλων, συναντάς απολιθώματα του πρωτόγονου πεύκου της Λέσβου, διαφόρων ειδών φοινίκων και κανελλόδενδρων. Ο δεύτερος εξηγεί με κατανοητό τρόπο τις διεργασίες που δημιούργησαν το δάσος. Στους υπόλοιπους χώρους εξελίσσονται ταυτόχρονα πολλές δραστηριότητες για παιδιά και σχολεία, όπως το πρόγραμμα σχετικά με τους σεισμούς, που ξεκίνησε το 2006 και μέχρι σήμερα έχει υποδεχτεί πάνω από 50.000 μαθητές. Σε μια αίθουσα, προσομοίωση της σχολικής, οι μαθητές ανά ομάδες βιώνουν έναν πραγματικό σεισμό και εφαρμόζουν τα μέτρα προστασίας που διδάχτηκαν.
Η αξία του γεωπάρκου
Μακάρι αυτή την ολοκληρωμένη εμπειρία που απολαμβάνει ο επισκέπτης στο Σίγρι όλο τον χρόνο να μπορούσε να τη ζήσει σε άλλα μέρη του νησιού. Γιατί για τα υπόλοιπα φυσικά μνημεία της Λέσβου δεν έχει βρεθεί ακόμη τρόπος για τη συνολική αξιοποίησή τους. Οι ενημερωτικές πινακίδες δεν επαρκούν για να καταλάβει ο περιηγητής την αξία όσων βλέπει, ούτε υπάρχει επαρκής σήμανση για να επισκεφτεί τοποθεσίες όπως η θαμμένη κοιλάδα των υδρόμυλων στη Λιγώνα, κοντά στην Πέτρα, μια ρεματιά πλούσια σε πανίδα, όπου σκίουροι, χελώνες, κοτσύφια, γεράκια και ένα σωρό άλλα ζώα κυκλοφορούν ανάμεσα στους παλιούς υδρόμυλους και τους ιδιαίτερους γεωλογικούς σχηματισμούς. Εδώ, μέχρι τη δεκαετία του 1950 αλεθόταν το σιτάρι όλης της περιοχής.
Μπορεί το Lesvos Trail ενίοτε να εντάσσει στη διαδρομή του το συγκεκριμένο σημείο, ωστόσο αυτή η προβολή είναι αποσπασματική. Μέσα από την αναστήλωση και την ανάδειξή του, το προ-βιομηχανικό συγκρότημα της Λιγώνας θα μπορούσε να εξιστορήσει το κοινωνικο-οικονομικό σύστημα του τόπου και φυσικά τη γεωλογική του εξέλιξη. Στις λίγες ημέρες που πέρασα στο νησί, οι συγκλονιστικές εικόνες διαδέχονταν η μια την άλλη: από τις στηλοειδές λάβες στο Υψηλομέτωπο δίπλα στην άσφαλτο, όπου η ψύξη του ρεύματος λάβας από τον Λεπέτυμνο διαμόρφωσε μια σειρά από ιδιαίτερες κολόνες, και την Παναγία Γλυκοφιλούσα στην Πέτρα, όπου πάνω στον ηφαιστειακό λαιμό των 40 μ. ανεγέρθηκε ο ναός το 1609, μέχρι την άγρια κοιλάδα της Ανεμώτιας, το πυκνό πευκοδάσος στο κέντρο του νησιού, τον καταρράκτη Μαν Κάτσα που σημαίνει «μανιασμένη σάρκα», κοντά στον Μανταμάδο, αλλά και τόσες ακόμα.
Ποιος φαντάζεται ότι στο επισκέψιμο θαλάσσιο πάρκο της Νησιώπης χιλιάδες γλάροι αναπαράγονται στα πυροκλαστικά πετρώματα της νησίδας και ο βυθός φιλοξενεί απολιθωμένους κορμούς, που βλέπεις από τον γυάλινο πυθμένα του ειδικού σκάφους του μουσείου.
«Όταν επέστρεψα στο νησί, δεν αντιλαμβανόμουν την αξία του περιβάλλοντος στο οποίο ζούσα. Το Γεωπάρκο, και κυρίως το Απολιθωμένο Δάσος, εκτός από το ότι παίζει τεράστιο ρόλο στη βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη της Λέσβου, βοήθησε κι εμάς τους ντόπιους να καταλάβουμε τη σπάνια αξία του τόπου μας», λέει η Αφροδίτη Βατή, αντιδήμαρχος Τουριστικής Ανάπτυξης, Εξωστρέφειας και Πρασίνου Δυτικής Λέσβου, η οποία εξηγεί ότι στον ιστότοπο welcometolesvos.com έγινε η προσπάθεια συνολικής προβολής της Λέσβου, γι’ αυτό υπάρχει και διασύνδεση με την ιστοσελίδα του Γεωπάρκου. Άλλωστε, αυτός είναι και ο ρόλος του Γεωπάρκου, να λειτουργεί ως μοχλός ανάπτυξης μέσω της ανάδειξης της τοπικής ταυτότητας που βασίζεται στη γεωλογική κληρονομιά.
Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι η ΚΟΙΝ.ΣΕ.Π. «Ηφαίστειο Ανεμώτιας», η οποία, σε συνεργασία με το μουσείο, αναζωογονεί τον άλλοτε εγκαταλελειμμένο ιστορικό αμπελώνα της περιοχής που αναπτύσσεται σε ηφαιστειογενές έδαφος. Εφαρμόζει αειφόρες καλλιεργητικές μεθόδους, διασώζει γηγενείς ποικιλίες, όπως το ερυθρό Καλλονιάτικο, και δίνει εισόδημα σε δώδεκα οικογένειες που έχουν ενώσει τα αμπέλια τους. «Δραστηριοποιούμαστε σε όλη την αλυσίδα παραγωγής, από την καλλιέργεια και την οινοποίηση μέχρι τη διανομή. Επόμενος στόχος μας είναι να φτιάξουμε έναν χώρο δοκιμών μέσα στον αμπελώνα, στις αναβαθμίδες που στήσαμε στο Πατεμλίκι. Πατεμλίκι σημαίνει αμυγδαλεώνας», λέει ο πρόεδρος της ΚΟΙΝ.ΣΕ.Π., Ηλίας Καστρινέλλης, που στα 56 του χρόνια νιώθει ότι το χωριό του, η Ανεμώτια, βάζει ξανά μπρος τις μηχανές. Πλέον, χειμώνα καλοκαίρι, το μικρό τους οινοποιείο, που στεγάζεται σε ένα παλιό ελαιοτριβείο, έχει καθημερινά επισκέπτες, ειδικά τα Σαββατοκύριακα.
Πρακτικά, αυτή είναι η πολλαπλασιαστική αξία του Γεωπάρκου. Δημιουργεί θέσεις εργασίας –μόνο το μουσείο έχει 60 άτομα προσωπικό–, ειδικά στη Δυτική Λέσβο, που ήταν πλήρως απομονωμένη. Λειτουργεί ως αγωγός για σημαντικές συνέργειες, αφυπνίζει δημιουργικά την τοπική κοινωνία και προβάλλει πετυχημένα τη Λέσβο παγκοσμίως ως έναν τόπο με περιβαλλοντικό και γεωλογικό ενδιαφέρον. Στα τέλη Μαΐου διοργανώθηκε στο νησί το εξαήμερο Διεθνές Σχολείο Γεωπάρκων, με τη συμμετοχή 100 στελεχών Γεωπάρκων από 48 χώρες, μεταξύ των οποίων το Μεξικό και η Αυστραλία. «Όσο καλύτερα γνωρίζουμε τον τόπο μας, τόσο καλύτερα καταλαβαίνουμε τον εαυτό μας», θα μου πει σε μία από τις πολλές μας συζητήσεις ο Νίκος Ζούρος. Και ίσως αυτό τελικώς να είναι το ζήτημα. Ότι στην Ελλάδα πολίτες και πολιτεία δεν έχουμε αντιληφθεί την παγκόσμια εμβέλεια των θησαυρών της Λέσβου.
Κεντρική φωτογραφία: Το πάρκο της Νησιώπης, όπου διακρίνεται ένας απολιθωμένος κορμός, και στο βάθος το Σίγρι. (Φωτογραφίες: Ηλίας Μάρκου)
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στο 8ο τεύχος της έκδοσης «Οι Τόποι μας-Λέσβος», Ιούλιος 2024. Καθημερινή
