Στο κέντρο του χωριού, λίγα μέτρα από την πλατεία του Αγίου Βασιλείου, στον Μαχαλά Κατρουλού συναντά κανείς τον βράχο του Άη Γιώργη. Είναι ασβεστωμένος ενώ στην κορυφή του φέρει μεγάλο άσπρο σταυρό. Στις εσοχές του έχουν τοποθετηθεί πορτάκια που επίσης φέρουν σταυρούς ενώ δύο εικόνες του Αγίου είναι ένθετες στον βράχο.
Οι λαϊκές αφηγήσεις συνδέουν τον Άγιο με το συγκεκριμένο σημείο σε σχέση με σημαντικά γεγονότα της ιστορίας του οικισμού. Ο βράχος όμως συνδέεται και με την ταυτότητα των Μανταμαδιωτών, και κυρίως των γυναικών, οι οποίες έχουν αναλάβει την φροντίδα του χώρου. Η ευθύνη αυτή φαίνεται ότι περνά από γενιά σε γενιά σε επίπεδο γειτονιάς. Η παρουσία του Αγίου βέβαια εξακολουθεί να είναι ισχυρή στον χώρο και στη συνείδηση των Μανταμαδιωτών μέχρι και σήμερα.
Από το έργο «Καταγραφή, διάσωση και ανάδειξη της νεότερης πολιτιστικής κληρονομιάς στην Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου με τη χρήση αναδυόμενων τεχνολογιών και καινοτόμων εφαρμογών ΤΠΕ», που αφορά στην ολοκληρωμένη καταγραφή των ακινήτων μνημείων και ιστορικών κτηρίων της νεότερης πολιτιστικής κληρονομιάς (χρονολόγηση μετά το 1830) σε επιλεγμένους οικισμούς των νησιών της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου, καθώς και των άυλων πολιτιστικών στοιχείων με τα οποία συνδέονται.
Στον «πρίναρο», στον «άραχτο» και στον «Παλιων-Αστράτ’γουν»
Στον Μανταμάδο υπάρχουν σημεία που συνδέονται με τη λατρεία του Ταξιάρχη και μάλιστα φαίνεται ότι μετατοπίζονται στην πορεία των αιώνων. Η προφορική παράδοση θέλει τον Άγιο να ξεκινά μια διαδρομή από το κέντρο του οικισμού στη σημερινή εκκλησία του Αγίου Νεκταρίου και να καταλήγει στην Ιερά Μονή Ταξιαρχών. Σε τρεις χαρακτηριστικές στάσεις της διαδρομής αυτής εντοπίζονται σημεία λατρείας του, τα οποία συνδεύνται μέσω σχετικών λαϊκών δοξασιών.
Οι Μανταμαδιώτες ονομάζουν τον Ταξιάρχη «Αστράτ’γου», που θα πει Αρχιστράτηγος ή Άγιος Στρατηγός. Η προφορική παράδοση θέλει τον Άγιο να ξεκινά μια διαδρομή από το κέντρο του οικισμού, στη σημερινή εκκλησία του Αγίου Νεκταρίου, και να καταλήγει στην Ιερά Μονή Ταξιαρχών.
Στη θέση που είναι σήμερα το στρατόπεδο λέγεται ότι ήταν ένα ξωκκλήσι. Εκεί συνήθιζαν να πηγαίνουν παλιότερα οι γυναίκες, να θυμιατίζουν, να ανάβουν τα κεριά και το καντήλι που ήταν κρεμασμένο σε ένα δέντρο. Λέγεται ακόμη ότι κρεμούσαν ως αφιερώματα κομμάτια υφάσματος στα κλαδιά του.
Σύμφωνα με την παράδοση ο Αρχιστράτηγος δεν ήθελε η εκκλησία του να βρίσκεται εκεί. Γι’ αυτό τη νύχτα γκρέμιζε ό,τι έχτιζαν οι πιστοί την ημέρα. Τελικά, ο Ταξιάρχης πήρε όλα τα εργαλεία των μαστόρων και τα μετέφερε εκεί που χτίστηκε ο μεγάλος ναός του.
Ο πρίναρος είναι μεγάλο δέντρο που βρίσκεται στο παλιό μονοπάτι που συνδέει το ανατολικό κομμάτι του οικισμού με το Μοναστήρι του Ταξιάρχη. Σύμφωνα με τις λαϊκές αφηγήσεις αποτελεί το δεύτερο σημείο στο οποίο σταματά ο Άγιος, στη διάρκεια της διαδρομής που οδηγεί στο μοναστήρι. Αν και σήμερα δεν υπάρχει κανένα ορατό στοιχείο σύνδεσης του συγκεκριμένου χώρου με τη λατρεία του Αγίου, οι ηλικιωμένοι Μανταμαδιώτες εξακολουθούν να κάνουν τον σταυρό τους κάθε φορά που περνούν από εκεί.
Ο άραχτος ήταν ο βράχος όπου λατρευόταν αρχικά ο Ταξιάρχης. Τα τελευταία χρόνια κατασκευάστηκε η εκκλησία του Αγίου Νεκταρίου, στην οποία ενσωματώθηκε τμήμα του βράχου. Η λαϊκή αφήγηση θέλει τον Άγιο να μετακινείται από το σημείο αυτό γιατί ακούγονταν κραυγές γυναικών.
Το έθιμο της «κούνιας» στο Μανταμάδο
Στο Μανταμάδο, στην κάτω αγορά, είναι η περιοχή τα Γουρνέλια. Εκεί επιτελείται μέχρι σήμερα το έθιμο της κούνιας, κάθε χρόνο στις 29 Ιουνίου στη γιορτή των Αγίων Αποστόλων. Στο παρελθόν το στήσιμο της κούνιας γινόταν σε διάφορα σημεία του οικισμού, σε μαχαλάδες με ψηλά και γερά δέντρα. Μάλιστα, κατά την κατασκευή των σπιτιών φρόντιζαν για τη δημιουργία ειδικής οπής, απ’ όπου περνούσαν το σκοινί και στερεωνόταν η κατασκευή της κούνιας (σιμεντούκ’). Στο έθιμο συμμετείχαν αποκλειστικά κοπέλες, ενώ οι άντρες νεαρής ηλικίας μπορούσαν μόνο να παρακολουθήσουν ως θεατές. Η κούνια λοιπόν πρόσφερε μια αφορμή συνάντησης μεταξύ των γυναικών του οικισμού, κυρίως σε επίπεδο γειτονιάς, αλλά και ευκαιρία συνάντησης νεαρών ανδρών και γυναικών. Σήμερα η αναβίωση του εθίμου της κούνιας γίνεται με πρωτοβουλία του Συλλόγου Γυναικών Μανταμάδου. Η κούνια στήνεται πλέον σε ένα κεντρικό σημείο του οικισμού ενώ συμμετέχουν γυναίκες μεγαλύτερης ηλικίας, οι οποίες επιθυμούν να μυήσουν στο έθιμο νεότερα κορίτσια.
Το έθιμο της «τράτας»
Πρόκειται για αποκριάτικο δρώμενο που μέχρι πρόσφατα επιτελούνταν την Καθαρά Δευτέρα σε κεντρικά σημεία του χωριού, όπως πλατείες και περάσματα, και αναπαριστά το ψάρεμα της τράτας. Παρέες αντρών, ντυμένοι ψαράδες, έχοντας μουτζουρωμένα τα πρόσωπά τους, μετά το μεσημέρι ξεκινούν για να “τραβήξουν την τράτα”. Πρόκειται για αυτοσχέδια βάρκα, φτιαγμένη με σανίδες, πάνω στην οποία είναι δεμένα σχοινιά και δίχτυα. Ο αρχιψαράς τραγουδάει τραγούδια σκωπτικού χαρακτήρα που επαναλαμβάνουν οι υπόλοιποι ψαράδες, τραβώντας την τράτα και συνομιλώντας με τους θεατές. Σήμερα, το έθιμο αναβιώνει στο πλαίσιο αποκριάτικων εκδηλώσεων στο Κέντρο Πολλαπλών Χρήσεων Μανταμάδου.
Η περιφορά του Επιταφίου και το έθιμο της «κουτσκούδας»
Previous
Το μεσημέρι της Μεγάλης Παρασκευής ξεκινάει από το ναό του Αγίου Βασιλείου η περιφορά του Επιταφίου. Περνώντας από όλες τις γειτονιές, καταλήγει νωρίς το απόγευμα στην Ιερά Μονή Ταξιαρχών. Οι γυναίκες ραίνουν την πομπή με ροδοπέταλα και ανθόνερο σε ειδικά σκεύη, τα ροδοστάλια. Με την περιφορά του Επιταφίου, οι δύο ναοί, Αγίου Βασιλείου και Ταξιάρχη, μοιάζουν να ενοποιούνται και έτσι το μοναστήρι δηλώνεται ξανά ως προέκταση του οικισμού. Ταυτόχρονα όμως συγκροτείται και το χωριό ως ενιαίο οικιστικό σύνολο, αφού ο Επιτάφιος περνάει από όλες τις γειτονιές.
Με την περίοδο του Πάσχα συνδέεται και το έθιμο της κουτσκούδας, που χρονικά τοποθετείται μάλλον στην εποχή της οθωμανικής κυριαρχίας, όταν απαγορεύτηκε στους χριστιανούς να χτυπούν τις καμπάνες. Η κουτσκούδα είναι ένα ξύλο με χοντρή και στρογγυλεμένη άκρη, με το οποίο οι κάτοικοι κάθε γειτονιάς το ξημέρωμα του Μεγάλου Σαββάτου χτυπούν τις πόρτες των σπιτιών για να καλέσουν τους πιστούς στη λειτουργία που γίνεται στην Ιερά Μονή Ταξιαρχών.
Πηγή: https://visitnorthaegean.gr/to-ergo/
Η Υπηρεσία Νεωτέρων Μνημείων και Τεχνικών Έργων Βορείου Αιγαίου (Υ.Ν.Μ.Τ.Ε.Β.Α.), σε συνεργασία με τη Διεύθυνση Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς (ΔΙ.ΝΕ.ΠΟ.Κ.), υπηρεσίες του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού (ΥΠ.ΠΟ.Α.), ανάλαβαν την υλοποίηση της Πράξης «Καταγραφή, διάσωση και ανάδειξη της νεότερης πολιτιστικής κληρονομιάς στην Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου με τη χρήση αναδυόμενων τεχνολογιών και καινοτόμων εφαρμογών ΤΠΕ», ενταγμένης στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Βόρειο Αιγαίο 2014-2020», με κωδικό ΟΠΣ 5030500. Η πράξη αφορά στην ολοκληρωμένη καταγραφή των ακινήτων μνημείων και ιστορικών κτηρίων της νεότερης πολιτιστικής κληρονομιάς (χρονολόγηση μετά το 1830) σε επιλεγμένους οικισμούς των νησιών της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου, καθώς και των άυλων πολιτιστικών στοιχείων με τα οποία συνδέονται. Τα δεδομένα της καταγραφής αποτελούν το περιεχόμενο μιας δυναμικής ηλεκτρονικής γεωβάσης δεδομένων, δημιουργώντας έτσι ένα ψηφιακό αποθετήριο καταγραφής, τεκμηρίωσης και διάσωσης του νεότερου κτηριακού αποθέματος.
Cerameus -Κεραμεύς» (Δημοσιεύεται στα πλαίσια επιχειρησιακού προγράμματος διασυνοριακής συνεργασίας Ελλάδα- Κύπρος 2007-2013)
Αλεξάκης, Ε., 2001, Ταυτότητες και ετερότητες: Σύμβολα, συγγένεια, κοινότητα στην Ελλάδα – Βαλκάνια. Εκδόσεις: Δωδώνη
Αλεξάκης, Ε., 2018 Το εθνογραφικό ημερολόγιο του Μανταμάδου Λέσβου. Το καφενείο, η προίκα, η θυσία (1995-1999), Αθήνα
Αξιώτης, Μ., 1992, Περπατώντας στη Λέσβο, Τόμος Α’. Μυτιλήνη.
Αξιώτης, Μ., 2006, Τα γεφύρια της Λέσβου. Μυτιλήνη: Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Λέσβου.
Βέης, Δ., 1998, Απ’ο,τι μπόρεσα να θυμηθώ: Γιατί ο Μανταμάδος έγινε κόκκινος.Μανταμάδος
Γιαννοπούλου, Μ., Σ. Δεμέστιχα, 1998, Τσκαλαριά : Τα εργαστήρια αγγειοπλαστικής της περιοχής Μανταμάδου Λέσβου. Κέντρο Μελέτης Νεώτερης Κεραμικής & Κοινότητα Μανταμάδου.
Δήσσος, Ε., 1992 Το ιστορικό και τα θαύματα του Ταξιάρχη. Τόμοι Α’ και Β’
Διονυσόπουλος Ν., Μάργαρη Ζωή και Γιώργος Νικολάκης, 1997, Λέσβος Αιολείς. Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης
Ιωάννα Κατσαργύρη – Μαρκεζίνη, Ι.,2014. “Λουτρά και Χαμάμ στη Μυτιλήνη: Κοινωνικές και Πολιτισμικές Πρακτικές(τέλη 19ουαι. – τέλη 20ού αι.) Συμβολή στη Λαογραφική Μελέτη της Χρήσης του Νερού και της Σωματικής Καθαριότητας. Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. (αναφορά σε Λουτρό Μανταμάδου, σελ. 319-320)
Καπιωτάς Μ., 2010, Άνθρωποι και επαγγέλματα: Χώροι και καταστήματα του Μανταμάδου στις δεκαετίες ‘50 -’60. Εντελέχεια: Μυτιλήνη.
Καρανικόλας, Α., 2009, Ογδόντα χρόνια Μανταμαδιώτης: Όσα ήξερα και όσα άκουσα. Εκδόσεις: Δήμος Μανταμάδου Λέσβου.
Καρανικόλας, Απ., 2018, Παραδοσιακά Τραγούδια από τον Μανταμάδο Λέσβου. Εκδόσεις: Σύλλογος Γυναικών Μανταμάδου.
Κοντής, Ι., 1978, Λέσβος και η Μικρασιατική της περιοχή. ΑθήναικόνΚέντρον Οικιστικής.
Κουτρης, Σ., 1999, Κεραμικές μορφές της Λέσβου, Αθήνα: Εκδόσεις Ίνδικτος.
Λυκιαρδοπούλου, Σ., 2008. Η εκπάιδευση στη Λέσβο κατά την τελευταία περίοδο της Οθωμανοκρατίας (1800-1912). Αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή. Πανεπιστήμιο Αιγαίου.
Μακακούλια Κ., 2016-2017, “Τα μοναστήρια της Λέσβου: Η περίπτωση της Ι.Μ. Ταξιαρχών Μανταμάδου”. Αιολικά Χρονικά, Τόμος ΙΗ’
Μαραντζίδης Ν., 1995, «Το θρησκευτικό μέσα στο πολιτικό: θρησκεία και πολιτική σε μια αγροτική κοινότητα της Λέσβου», Νέα Κοινωνιολογία, 20, σελ.36-44, 1995.
Μαραντζίδης, Ν., 1993, «Ο κομμουνισμός στον ελλαδικό αγροτικό χώρο. Η περίπτωση του Μανταμάδου, 1922-1985», Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης 2(2): 101-124.
Μιχαηλάρης, Π., 2014, “Το χωριό Μανταμάδος της Αέσβου και ο Ταξιάρχης του”, (Πρακτικά Συμποσίου με τίτλο: “Τοπικές κοινωνίες στον θαλάσσιο και ορεινό χώ΄ρο στα νότια Βαλκάνια, 18οσ και 19ος αιώνας”, Ιόνιο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Ιστορίας, Κέκυρα, 24-26 Μαΐου 2012)
Παναγοπούλου, Μ., 2014, “Η βιομηχανική Λέσβος του 19ου και 20ου αιώνα. Παρελθόν, παρόν και μέλλον”. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο.
Παρασκευαΐδης, Γ., 1987, Μανταμάδος Λέσβου: Ιστορικά – λαογραφικά κείμενα και φωτογραφίες. Θεσσαλονίκη.
Παρασκευαΐδης, Π., 1983,“Παγανιστικοί τόποι χριστιανικής λατρείας στη Λέσβο”, Περιοδικό: Τα Ψαρα
Παρασκευαΐδης, Π., 2020, Τούρκικες λέξεις στο μανταμαδιώτικο γλωσσικό ιδίωμα. Σύλλογος Γυναικών Μανταμάδου.
Παρασκευαΐδης, Σ. 1956, Επιβίωσης του αρχαίου Ελληνικού Βίου εν Λέσβω. Μυτιλήνη.
Πασπαλά, Δ., 2018, Ψίθυροι στο κύμα. Εκδόσεις Αγγελάκη
Πλάτανος, Β., 1963, Ελληνικά λαϊκά πανηγύρια. Αθήνα.
Προδρόμου Αναγνώστου Οικονόμου, 1935, Η Ματωμένη Αρχοντοπούλα. Μυτιλήνη
Σαραντινού, Α., “Αγωνιστές” και “Αδιαφόρετοι”. Πολιτική έκφραση, Θρησκευτική πίστη και Ανδρισμός στο Μανταμάδο Λέσβου. Αδημοσίευτη μεταπτυχιακή διατριβή, Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου. .
Σηφουνάκης, Ν., Β. Κουτσκουδή, Σ. Φραντζέσκου & Σ. Χαλαυτής , 1986, Βιομηχανικά κτήρια στη Λέσβο 19ος και αρχές 20ου αιώνα: Ελαιοτριβεία, Σαπωνοποιεία. Αθήνα; Νομαρχία Λέσβου
Τα Μανταμαδιώτικα, τ. 23/64/ 118 / 139 /150
Φραντζέσκου Μιχάλη Σ., 2005, “ Η τελετουργία της Ταυροθυσίας στον Μανταμάδο της Λέσβου”. Αιολικά Χρονικά, τ. Ζ (σ.σ. 232-260)
Ψαρρός Δ., 1983, “Ο Παληός και η σημασία του στον Αιολικό χώρο”. Γράμματα Τέχνες, Β
Ιστοσελίδες
