Ο Σύλλογος Κοινωνικών Ανθρωπολόγων Ελλάδας συμμετείχε για ακόμη μια χρονιά μαζί με Συλλόγους Ανθρωπολόγων από ολόκληρη την Ευρώπη στις «Ευρωπαϊκές Ημέρες Ανθρωπολογίας», μια πρωτοβουλία για την διάδοση της επιστήμης της Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο ευρύ κοινό που διοργανώνει η Ευρωπαϊκή Ένωση Κοινωνικών Ανθρωπολόγων. Οι Ευρωπαϊκές Ημέρες ακολούθησαν την φιλοσοφία της Παγκόσμιας Ημέρας για την Ανθρωπολογία που έχει καθιερωθεί από την Ένωση Αμερικανών Ανθρωπολόγων από τις αρχές του 20ου αιώνα.
Η Φάλια Βαρελάκη είναι ανθρωπολόγος με διδακτορικό στην Κοινωνική Ανθρωπολογία από το Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Η διδακτορική της έρευνα επικεντρώνεται στην ανάλυση του πολιτισμού του καρκίνου, εξετάζοντας τις βιοπολιτικές, το πεδίο της γονιδιωματικής, τη συγγένεια και τις μορφές φροντίδας. Έχει πραγματοποιήσει εκτενή εθνογραφική έρευνα σε νοσοκομεία, μελετώντας τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ παρόχων υγειονομικής περίθαλψης και ασθενών, ώστε να κατανοήσει τις πολιτισμικές δυναμικές και τους κοινωνικούς παράγοντες που επηρεάζουν την παροχή φροντίδας και τα αποτελέσματα για τους ασθενείς. Κατέχει δύο μεταπτυχιακά: στην Κοινωνική και Ιστορική Ανθρωπολογία και στη Βιοηθική και μιλά στα GEGONOTA.
Συνέντευξη: Παντελής Προμπονάς
Οι Ευρωπαϊκές Ημέρες Ανθρωπολογίας είναι ένα σημαντικό γεγονός και με αυτή την ευκαιρία συζητάμε σήμερα μαζί σας. Πείτε μας όμως λίγα πράγματα για αυτή την επιστήμη που είναι σχετικά άγνωστη στη χώρα μας;
Θα σου πω τι απαντάω στην μικρή μου κόρη κάθε φορά που με ρωτάει: Η ανθρωπολογία είναι σαν να προσπαθείς να ανακαλύψεις το μυστικό για τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί μια συνταγή, όπου το κάθε συστατικό είναι διαφορετικό! Έτσι κάπως λειτουργεί και η κάθε κοινωνία: έχει τη δική της «συνταγή» για τη ζωή.
Αυτό λοιπόν που κάνουν οι ανθρωπολόγοι είναι να ανακαλύπτουν αυτές τις «γεύσεις» στην πιο αυθεντική τους μορφή. Όπως ένας σεφ που ταξιδεύει σε όλο τον κόσμο για να μάθει συνταγές και να ανακαλύψει τα διάφορα συστατικά τους, έτσι κι εμείς οι ανθρωπολόγοι αναζητούμε τους μυστικούς συνδυασμούς που δημιουργούν την ποικιλία των ανθρώπινων πολιτισμών. Αλλά αντί για μια κουζίνα γεμάτη σκεύη και μπαχαρικά, ο ανθρωπολόγος είναι εξοπλισμένος με σημειωματάριο και περιέργεια, που τον οδηγεί να μπει βαθιά στον κόσμο των ανθρώπων, να ζήσει τις καθημερινές τους στιγμές και να κατανοήσει τα μυστικά των παραδόσεων και των συμπεριφορών τους.
Όμως, η ανθρωπολογία δεν είναι απλώς μια παρατήρηση του διαφορετικού. Είναι μια κριτική επιστήμη του πολιτισμού, που μας βοηθά να ξεπεράσουμε προκαταλήψεις και να κατανοήσουμε τη διαφορετικότητα μέσα από μια διαπολιτισμική, συγκριτική ματιά. Οι ανθρωπολόγοι δεν εξετάζουν μόνο μακρινές κοινωνίες – στρέφουν το βλέμμα και στο οικείο, για να αμφισβητήσουν ό,τι θεωρούμε «φυσικό» ή αυτονόητο.
Έτσι, η ανθρωπολογία αναιρεί στερεότυπα και αποκαλύπτει πως πολλές θεωρίες που θεωρούμε «οικουμενικές» είναι συχνά προϊόντα των δικών μας ιστορικών και πολιτισμικών αντιλήψεων. Εξετάζει τη διαμόρφωση των κοινωνικών ρόλων, της ταυτότητας, της οικογένειας, του φύλου, της εξουσίας, αλλά και πώς οι κοινωνίες οργανώνονται γύρω από την οικονομία, την υγεία, την εκπαίδευση και τη θρησκεία.
Η ανθρωπολογία είναι ένα εργαλείο που μας βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα τον κόσμο γύρω μας, να ξεπεράσουμε προκαταλήψεις και να προσεγγίσουμε τη διαφορετικότητα με σεβασμό και ανοιχτό μυαλό. Δεν μένει στις επιφάνειες – ανακαλύπτει την ουσία. Και γι’ αυτό είναι τόσο σημαντική.
Τι είναι όμως ουσιαστικά οι Ευρωπαϊκές Ημέρες Ανθρωπολογίας;
Οι Ευρωπαϊκές Ημέρες Ανθρωπολογίας αποτελούν ουσιαστικά μια δυναμική και συλλογική παρουσία της ανθρωπολογίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο, με στόχο να αναδείξουν τη σημασία της επιστήμης αυτής στο σύγχρονο κόσμο. Η πρωτοβουλία αυτή επιδιώκει τη διοργάνωση συντονισμένων δράσεων σε διάφορες χώρες της Ευρώπης την ίδια χρονική περίοδο, ώστε να ενισχυθεί η ορατότητα της ανθρωπολογίας σε όλη την ευρωπαϊκή κοινότητα. Στο πλαίσιο των εκδηλώσεων, διοργανώνονται διαλέξεις, εργαστήρια, δημόσιες συζητήσεις, εκθέσεις και προβολές, που απευθύνονται όχι μόνο στην ακαδημαϊκή κοινότητα, αλλά κυρίως στο ευρύ κοινό.
Ο Σύλλογος Κοινωνικών Ανθρωπολόγων Ελλάδας συμμετείχε και φέτος, όπως και όμοροι σύλλογοι ευρωπαϊκών χωρών, διοργανώνοντας εκδηλώσεις που στοχεύουν να φέρουν την ανθρωπολογία πιο κοντά στο ευρύ κοινό και να καταστήσουν σαφή τη συμβολή της στην κατανόηση της κοινωνίας και της πολιτισμικής ποικιλομορφίας. Έτσι, η ανθρωπολογία, μέσα από αυτή τη γιορτή, δεν παραμένει περιορισμένη στα πανεπιστημιακά αμφιθέατρα, αλλά αποκτά δημόσιο χαρακτήρα, αλληλεπιδρώντας με την κοινωνία και τονίζοντας τη σημασία της στην ερμηνεία των πολιτισμών και των σύγχρονων κοινωνικών προκλήσεων.
Παρατηρήσαμε πως επιλέξατε για την κεντρική σας εκδήλωση μια προβολή και μια συζήτηση για ένα πολύ επίκαιρο θέμα, τα όσα διαδραματίζονται στην Παλαιστίνη. Γιατί;
Η επιλογή αυτού του θέματος φυσικά δεν είναι τυχαία, η Παλαιστίνη δεν είναι απλώς ένα γεωπολιτικό ζήτημα, αλλά ένας τόπος όπου συγκρούονται ζητήματα αποικιοκρατίας, αντίστασης, εκτοπισμού και δικαιωμάτων.
Ο Σύλλογος Κοινωνικών Ανθρωπολόγων Ελλάδας (ΣΚΑΕ), στο πλαίσιο των Ευρωπαϊκών Ημερών Ανθρωπολογίας, επέλεξε να αφιερώσει την κεντρική του εκδήλωση σε αυτό το επίκαιρο και κρίσιμο ζήτημα: όσα διαδραματίζονται στην Παλαιστίνη. Η εκδήλωση περιλάμβανε την προβολή της ταινίας Foragers της Jumana Manna, ενώ στη συνέχεια ακολούθησε συζήτηση με θέμα «Η Παλαιστίνη σήμερα».
Μέσα από αυτή την εκδήλωση, θέλαμε να καλέσουμε το κοινό να σκεφτεί, να συζητήσει και να αμφισβητήσει κυρίαρχες αφηγήσεις, και να αναδείξουμε τον τρόπο με τον οποίο η ανθρωπολογία λειτουργεί ως εργαλείο κατανόησης, κριτικής και κοινωνικής παρέμβασης.
Γιατί ένας νέος άνθρωπος που μας διαβάζει τώρα να διαλέξει να σπουδάσει ανθρωπολογία στην χώρα μας;
Αυτή είναι πραγματικά μια ωραία ερώτηση! Γιατί να σπουδάσει κανείς ανθρωπολογία στην Ελλάδα; Λοιπόν, αν πάντα αναρωτιόσουν γιατί οι άνθρωποι κάνουν ό,τι κάνουν, γιατί οι κοινωνίες λειτουργούν με τόσο «αλλόκοτους» κανόνες, ή γιατί μερικά πράγματα που φαίνονται «φυσικά» είναι στην πραγματικότητα κοινωνικές κατασκευές, τότε καλωσήρθες στον κόσμο της ανθρωπολογίας!
Η ανθρωπολογία δεν είναι απλώς μια επιστήμη, είναι ένας τρόπος να βλέπεις τον κόσμο με άλλα μάτια., Κάποτε, όταν άρχισα να γνωρίζω και εγώ τον κόσμο αυτό, μου είχαν πει πως η ανθρωπολογία είναι τέχνη! Σε κάνει να αμφισβητήσεις το αυτονόητο, να κατανοήσεις τις πολιτισμικές διαφορές, να δεις πώς η ιστορία, η πολιτική και η κοινωνία διαμορφώνουν τις ζωές των ανθρώπων – και, φυσικά, τη δική σου.
Στην Ελλάδα, τα πανεπιστήμια διαθέτουν δυναμικά τμήματα ανθρωπολογίας που συνδέουν την έρευνα με τα μεγάλα κοινωνικά ζητήματα της εποχής μας: μετανάστευση, πολιτισμική ταυτότητα, ανισότητες, δικαιώματα, περιβαλλοντικές κρίσεις. Σπουδάζοντας ανθρωπολογία δεν θα μάθεις απλώς θεωρίες, αλλά και πώς να κάνεις επιτόπια έρευνα, να καταγράφεις αφηγήσεις, να αναλύεις πραγματικά κοινωνικά φαινόμενα και – το πιο σημαντικό – να βγεις έξω από τη ζώνη άνεσής σου.
Και αν αναρωτιέσαι «Και τι θα κάνω μετά;», οι ανθρωπολόγοι δουλεύουν στην έρευνα, στην εκπαίδευση, στα ανθρώπινα δικαιώματα, στη δημόσια πολιτική, στον πολιτισμό, στη δημοσιογραφία, στις ανθρωπιστικές οργανώσεις – και βασικά, οπουδήποτε χρειάζεται κάποιος που μπορεί να σκέφτεται κριτικά και να αναλύει την κοινωνία σε βάθος.
Οπότε, αν είσαι περίεργος, αν θες να μάθεις να βλέπεις τον κόσμο διαφορετικά και αν σου αρέσει να ρωτάς «γιατί;» ξανά και ξανά, η ανθρωπολογία είναι για σένα. Και πίστεψέ με, άπαξ και μπεις στον κόσμο αυτό, τίποτα δεν θα σου φαίνεται ποτέ ξανά «απλό» – και αυτό είναι το ωραίο!
Έχει κάποιο αντίκτυπο πιστεύετε η δουλειά σας στην ελληνική κοινωνία;
Ναι, ξέρετε, αυτό είναι κάτι που μας κάνει συχνά και εμάς τους ίδιους να αναρωτιόμαστε! Η ανθρωπολογία, αν και στην Ελλάδα δεν είναι πάντα τόσο ορατή όσο άλλες επιστήμες, έχει έναν ουσιαστικό αντίκτυπο στην κοινωνία.
Καταρχάς, η δουλειά μας συμβάλλει στο να φωτίσουμε κοινωνικά ζητήματα που συχνά παραμένουν στο περιθώριο, όπως η μετανάστευση, η έμφυλη βία, η κοινωνική ανισότητα, η πρόσβαση στην υγεία και οι πολιτισμικές αλλαγές. Μελετάμε τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούν οι θεσμοί, πώς αλλάζουν οι αντιλήψεις, πώς διαμορφώνονται τα κοινωνικά στερεότυπα, και συχνά φέρνουμε στην επιφάνεια φωνές που δεν ακούγονται εύκολα στο δημόσιο λόγο.
Επιπλέον, η ανθρωπολογία βοηθά να κατανοήσουμε τον «Άλλο» και να δούμε τη διαφορετικότητα ως κάτι που εμπλουτίζει την κοινωνία, όχι ως απειλή. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό σε μια εποχή όπου ζητήματα ταυτότητας, ρατσισμού και κοινωνικών διχασμών είναι στο προσκήνιο.
Ένας ακόμη τρόπος με τον οποίο η δουλειά μας έχει αντίκτυπο είναι μέσω της εκπαίδευσης. Οι ανθρωπολόγοι που διδάσκουν σε πανεπιστήμια ή δουλεύουν σε ερευνητικά προγράμματα βοηθούν να καλλιεργηθεί κριτική σκέψη, να αναδειχθούν εναλλακτικές αφηγήσεις της ιστορίας και να προετοιμαστούν οι νέες γενιές για έναν σύνθετο και πολυπολιτισμικό κόσμο.
Τέλος, η ανθρωπολογία έχει παρουσία και στη δημόσια σφαίρα, από πολιτιστικά προγράμματα και μουσεία μέχρι ανθρωπιστικές οργανώσεις και πολιτικές πρωτοβουλίες. Αν και δεν έχουμε πάντα την άμεση επιρροή που έχουν άλλες επιστήμες, η ανθρωπολογία λειτουργεί σαν ένας φακός που βοηθά την κοινωνία να δει πιο καθαρά τον εαυτό της. Και αυτό, αν μη τι άλλο, είναι μια σημαντική συνεισφορά.
Ποια είναι η δική σας διαδρομή στον χώρο της ανθρωπολογίας;
Θα έλεγα πως η σχέση μου με την ανθρωπολογία ξεκίνησε κάπως τυχαία, αλλά εξελίχθηκε σε μεγάλη αγάπη! Στα προπτυχιακά μου χρόνια, στο Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας, παρακολούθησα τα πρώτα μου μαθήματα ανθρωπολογίας και ξαφνικά άρχισα να βλέπω τον κόσμο με διαφορετικά μάτια. Μου κίνησε το ενδιαφέρον το πώς η ανθρωπολογία δεν μένει σε θεωρίες, αλλά μπαίνει μέσα στις ζωές των ανθρώπων, παρατηρεί, καταγράφει, ακούει και προσπαθεί να κατανοήσει το πώς και το γιατί ζούμε όπως ζούμε.
Αυτή η περιέργεια με οδήγησε στη Μυτιλήνη, όπου έκανα μεταπτυχιακό στην Κοινωνική και Ιστορική Ανθρωπολογία, αλλά δεν σταμάτησα εκεί. Ήθελα να εμβαθύνω ακόμα περισσότερο, να κατανοήσω πώς μια τόσο ισχυρή εμπειρία όπως η ασθένεια διαμορφώνει τον κόσμο των ανθρώπων.
Έτσι, το επόμενο βήμα ήταν το διδακτορικό μου, μέσα από το οποίο ασχολήθηκα σε βάθος με τον τομέα της ιατρικής ανθρωπολογίας. Ειδικότερα, μελέτησα τον πολιτισμό του καρκίνου και τους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι βιώνουν και κατανοούν την εμπειρία του καρκίνου στην Ελλάδα σήμερα. Για χρόνια, η επιτόπια έρευνά μου σε ένα δημόσιο αντικαρκινικό νοσοκομείο μού έδωσε τη δυνατότητα να ακούσω από κοντά τις ιστορίες των ασθενών, των γιατρών και των νοσηλευτών, να παρατηρήσω τις καθημερινές πρακτικές της περίθαλψης και να εξετάσω όχι μόνο τις ιατρικές διαγνώσεις, αλλά και τις κοινωνικές, ηθικές και πολιτισμικές διαστάσεις της ασθένειας. Ήταν μια βαθιά εμπειρία που με καθόρισε, γιατί μου έμαθε ότι η αρρώστια δεν είναι απλώς μια βιολογική κατάσταση – είναι και μια ιστορία που χτίζεται μέσα από τις σχέσεις, τις αναμονές, τις ελπίδες και τις προκλήσεις της καθημερινής ζωής.
Σήμερα, βρίσκομαι στο Πανεπιστήμιο Ca’ Foscari στη Βενετία, όπου εργάζομαι ως μεταδιδακτορική ερευνήτρια στο ευρωπαϊκό πρόγραμμα ERC PregDaT, το οποίο διερευνά τον τρόπο με τον οποίο υπολογίζεται η ηλικία κύησης και πώς αυτή η «αριθμητική της ζωής» επηρεάζει την εμπειρία της εγκυμοσύνης, τον τοκετό και τη διακοπή κύησης.
Παράλληλα, πάντα με ενδιέφεραν τα ζητήματα ηθικής και δεοντολογίας, οπότε έκανα και ένα μεταπτυχιακό στη Βιοηθική στο Τμήμα Ιατρικής του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης.
Και επειδή η ανθρωπολογία δεν είναι μόνο έρευνα, αλλά και κοινότητα, έχω την τιμή να βρίσκομαι για δεύτερη θητεία στο Διοικητικό Συμβούλιο του Συλλόγου Κοινωνικών Ανθρωπολόγων Ελλάδας (ΣΚΑΕ). Μέσα από αυτή τη θέση, προσπαθώ να στηρίξω και να προωθήσω τη δουλειά των ανθρωπολόγων στην Ελλάδα, αλλά και να φέρουμε την ανθρωπολογία πιο κοντά στον κόσμο.
Οπότε, αν με ρωτάτε πώς ξεκίνησα… μάλλον από μια απλή περιέργεια. Και κάπως έτσι, βρέθηκα να ταξιδεύω, να ακούω ιστορίες, να παρατηρώ, να μαθαίνω… και ακόμα συνεχίζω!
Αν η ανθρωπολογία σάς έχει μάθει ένα πράγμα για τη ζωή και τους ανθρώπους, ποιο θα ήταν αυτό;
Αν έπρεπε να κρατήσω μόνο ένα πράγμα, θα έλεγα ότι η ανθρωπολογία με έχει μάθει να ακούω περισσότερο και να μιλάω λιγότερο! Να μην προσπαθώ να εξηγήσω τον κόσμο μόνο με τις δικές μου εμπειρίες, αλλά να αφήνω χώρο για τις αφηγήσεις και τις πραγματικότητες των άλλων. Και, τελικά, ότι όσο κι αν νομίζουμε πως «ξέρουμε»… πάντα υπάρχει κάτι ακόμα να μάθουμε. Και αυτό, για μένα, είναι το πιο όμορφο πράγμα σε αυτή την επιστήμη.
