Ένα εξαιρετικό θέμα αντλήσαμε από το προσωπικό ιστολόγιο του Αλέκου Κιουρέλλη που με πολύ μεράκι και αγάπη γράφει για τις τοπικές μας συνήθειες, τα επαγγέλματα που χάνονται, την αρχιτεκτονική παράδοση του νησιού και τα ιδιαίτερα έθιμα της Λέσβου. Αυτή τη φορά η έρευνα του που δημοσιεύτηκε και στο Λεσβιακό Ημερολόγιο 2018, εστιάζει στα χαϊμαλιά που στολίζουν ακόμη και σήμερα στα πανηγύρια τα άλογα του νησιού με τη μεγάλη αλλά άγνωστη σε πολλούς ιππική παράδοση. Γράφει λοιπόν ο κ. Κιουρέλλης:
“Σε πολλά χωριά της Λέσβου στολίζουν στα πανηγύρια τα άλογα κυρίως, αλλά και τα γαϊδούρια και παλιότερα τα μουλάρια. Με τα ζώα αυτά στολισμένα συνοδεύουν την περιφορά της εικόνας του Αγίου που γιορτάζει ή το λάβαρο του συλλόγου ή σωματείου που διοργανώνει την εκδήλωση στους δρόμους του χωριού. Ακόμα διοργανώνουν διαγωνισμούς για το ομορφότερα στολισμένο ζώο.
φωτό 1: Μονό χαϊμαλί. Το κεντρικό τρίγωνο είναι μεγαλύτερο από εκείνα που είναι δεξιά και αριστερά του και έχει διαφορετικά σχέδια από εκείνα.
Τα βασικά στολίδια είναι τα είδη σαγής, δηλαδή τα καπίστρια, οι καπλουδέτες, τα στηθούρια, τα χαλινάρια και τα κουσκούλια επάνω στα οποία έχουν ράψει σβιρνιές, ψίφις (χάντρες), καμπαράδες και μπουφάκια. Οι σβιρνιές είναι ένα είδος άσπρου κοχυλιού, οι καμπαράδες είναι μικρά μεταλλικά στολίδια, ενώ τα μπουφάκια είναι μικρές μάλλινες μπαλίτσες. Στα χέρια κάποιων τεχνιτών οι κατά τα άλλα απλές αυτές κατασκευές μετατρέπονταν από αντικείμενα καθημερινής χρήσης σε αξιόλογα έργα λαϊκής τέχνης. Είναι γνωστά τα περίφημα «μπρισκούλια» της Αγίας Παρασκευής και τα «χαντρωτά» της Νάπης. Άλλα στολίδια είναι το λουρί, τα σοσόνια, το κορδόνι και τα χαϊμαλιά. Το λουρί είναι ένα δερμάτινο λουρί γύρω από το λαιμό του ζώου στολισμένο με μικρές χάντρες η σβιρνιές. Τα σοσόνια είναι ταινίες στολισμένες με μικρές χάντρες στα μπροστινά πόδια του ζώου αμέσως πιο πάνω από τις οπλές του. Το κορδόνι είναι κορδόνι γύρω από το λαιμό του ζώου στολισμένο με περαστές μεγάλες σχετικά χάντρες και φούντες. Το στόλισμα συμπληρώνουν τα ντιρλίκια, τα οποία είναι πολύχρωμα μεταξωτά υφάσματα που τοποθετούν κάτω από τη σέλα του αλόγου, και τα κιλίμια και τα χράμια με τα πολύχρωμα κεντήματα που έχουν υφανθεί στην κρεβατή, τα οποία απλώνουν πάνω στο σαμάρι του ζώου”.
Φωτό 2. Μονό χαϊμαλί με τρία τρίγωνα που έχουν ίσο μέγεθος και τα ίδια σχέδια.
Ήδη αναφέραμε ότι μια κατηγορία στολιδιών για ζώα είναι και τα χαϊμαλιά. Αυτά αποτελούνται από τριγωνικές κατασκευές κεντημένες με χάντρες, οι οποίες είναι συνδεδεμένες στη σειρά η μια δίπλα στην άλλη. Τα κρεμούν στο στήθος του ζώου με κορδόνι, επίσης κεντημένο με χάντρες περασμένο γύρω από το λαιμό του. Στα περισσότερα χαϊμαλιά το μεσαίο τρίγωνο είναι λίγο μεγαλύτερο από εκείνα που βρίσκονται αριστερά και δεξιά από αυτό (φωτ.1). Σε αυτή την περίπτωση τα σχέδια των αριστερών τριγώνων είναι τα ίδια με τα σχέδια των δεξιών, αλλά διαφορετικά από εκείνα του μεσαίου. Ωστόσο σε κάποια χαϊμαλιά όλα τα τρίγωνα έχουν το ίδιο μέγεθος (φωτ.2). Σε κάποια όλα τα τρίγωνα έχουν το ίδιο σχέδιο, ενώ σε κάποια άλλα σε κάθε τρίγωνο το σχέδιο είναι διαφορετικό. Σε άλλα χαϊμαλιά τα τρίγωνα είναι μεγαλύτερα και σε άλλα μικρότερα. Επίσης ο αριθμός τους διαφέρει από χαϊμαλί σε χαϊμαλί. Έχουμε δει χαϊμαλί με ένα τρίγωνο, αλλά και διπλό με 12 τρίγωνα. Θα μπορούσαμε να τα διακρίνουμε σε μονά και σε διπλά. Στα μονά υπάρχει ένα κορδόνι με μια σειρά τριγώνων (φωτ.1). Στα διπλά υπάρχουν δυο σειρές με τη μια να βρίσκεται λίγο ψηλότερα από την άλλη στο στήθος του ζώου (φωτ.3). Μια άλλη ουσιαστική διάκριση μεταξύ των χαϊμαλιών είναι ότι σε κάποια από αυτά υπάρχουν κεντημένα σχέδια και στις δύο πλευρές του τριγώνου, ενώ σε άλλα μόνο στην μπροστινή πλευρά. Όταν υπάρχουν σχέδια και στις δυο πλευρές, τα σχέδια αυτά είναι συνήθως τα ίδια.
φωτό 3: Διπλό χαϊμαλί κατασκευασμένο το 1920. Σ’ ένα τρίγωνο διακρίνουμε τις λέξεις «ΧΕΡΕΤΕ ΦΙΛΗ» και σε δυο άλλα το επιφώνημα «ΑΧΒΑΧ».
Τα χαϊμαλιά είναι “πλεγμένα” με το βελονάκι, όπως ακριβώς πλέκονται με το βελονάκι οι δαντέλες. Πριν το πλέξιμο παίρνουν ένα πολύ ψιλό σύρμα, από εκείνα που υπάρχουν στο εσωτερικό κάποιων ηλεκτρικών καλωδίων. Διπλώνοντας τη μια άκρη του στερεώνουν εκεί την μια άκρη του κατάλληλου για το πλέξιμο νήματος. Περνούν στο σύρμα και στη συνέχεια στο νήμα μια-μια όλες τις χάντρες από τις οποίες αποτελείται ολόκληρο το πλεκτό του τριγώνου ή του κορδονιού. Όσο εξελίσσεται αυτή η εργασία, τυλίγουν σε κουβάρι το νήμα στο οποίο έχουν ήδη περαστεί χάντρες. Όταν περαστούν όλες, αρχίζουν το πλέξιμο με το βελονάκι. Οι χάντρες είναι μετρημένες με μεγάλη ακρίβεια και περασμένες με την κατάλληλη σειρά στο νήμα, έτσι ώστε με το πλέξιμο να σχηματιστούν τα σχέδια που έχουν επιλέξει.
φωτό 4. Μονό χαϊμαλί κατασκευασμένο το 1928
Σε κάποια χαϊμαλιά κατά τη διαδικασία του πλεξίματος έχει σχηματιστεί και η ημερομηνία κατασκευής τους. Είναι προφανές ότι είναι πάντα πολύ σημαντικό γεγονός να έχουμε ημερομηνίες κατασκευής των διάφορων ανθρώπινων δημιουργημάτων. Το ποιο παλιό χαϊμαλί με ημερομηνία που εντοπίσαμε είναι αυτό της φωτ.11 με ημερομηνία κατασκευής το 1920. Αλλά πιστεύουμε ότι αυτό δεν είναι το παλιότερο. Στο χαϊμαλί της φωτ.8υπάρχουν δυο σημαίες, η ελληνική και η τουρκική. Πιστεύουμε ότι κατασκευάστηκε πριν το 1912 που είναι η ημερομηνία απελευθέρωσης της Λέσβου από τους Τούρκους. Θεωρούμε ότι είναι μάλλον απίθανο να κατασκευάστηκε μετά την απελευθέρωση.
φωτό 5 Μονό χαϊμαλί κατασκευασμένο το 1931.
Η τεχνική πλεξίματος με χάντρες ήταν γνωστή στις γυναίκες της Λέσβου, αφού εκτός από τα περίφημα μπρισκούλια της Αγίας Παρασκευής, των χαϊμαλιών και μιας κατηγορίας χαντρωτών, που όλα αυτά είναι στολίδια αλόγων, έχουμε δει πλεγμένα με χάντρες και χρηστικά αντικείμενα, όπως θήκες κρεμαστών ρολογιών, μικρά γυναικεία πορτοφόλια, κομπολόγια, γυναικεία πουγκιά κλπ. Για τα χαϊμαλιά που μας ενδιαφέρει εδώ, αλλά και για τα μπρισκούλια, γνωρίζουμε ότι υπήρχαν κάποιες γυναίκες που τα έπλεκαν και επαγγελματικά. Οι ιδιοκτήτες κάποιων από αυτά βεβαιώνουν ότι τα δικά τους έχουν κατασκευαστεί από φυλακισμένους στο Γεντί Κουλέ ή σε φυλακές της Μικράς Ασίας.
Φωτό 6 Τα αρχικά Π. Κ. είναι τα αρχικά του ονόματος του Παναγιώτη Κλειδαρά, γνωστού «αλογατά» της Καλλονής. Το κίτρινο ύφασμα ανάμεσα στα δυο τρίγωνα δεν υπήρχε αρχικά στο χαϊμαλί, αλλά προστέθηκε αργότερα από τον Κλειδαρά.
φωτό 7 Μονό χαϊμαλί του Παναγιώτη Κλειδαρά. Σε δυο τρίγωνα υπάρχουν η ελληνική μαζί με την τουρκική σημαία γεγονός που μας κάνει να πιστεύουμε ότι κατασκευάστηκε πριν από την απελευθέρωση της Λέσβου από τους Τούρκους το 1912. Το κίτρινο ύφασμα δεν υπήρχε αρχικά στο χαϊμαλί, αλλά προστέθηκε αργότερα από τον Κλειδαρά.Περισσότερες φωτογραφίες χαϊμαλιών στο http://kiourellis.blogspot.gr/
