Η Ν. «Άγιος Ευστράτιος», νότια της Λήμνου, και η παράκτια θαλάσσια ζώνη της, αποτελεί προστατευόμενη περιοχή, ενταγμένη στο δίκτυο NATURA 2000, και χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη ενός εκτεταμένου συμπλέγματος οικοσυστημάτων με υψηλό οικολογικό ενδιαφέρον.
Τα τελευταία έτη, ειδικά από το 2015 και μετά, το νησί πλήττεται κατ’ εξακολούθηση από πληθυσμιακή έξαρση ακρίδων. Τα έντομα αυτά καταστρέφουν αδιακρίτως όλα τα φυτικά είδη της προστατευόμενης περιοχής, συμπεριλαμβανομένων των οικοτόπων προτεραιότητας. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την υποβάθμιση των λειτουργιών των οικοσυστημάτων που σχετίζονται με παραγωγικές δραστηριότητες του πρωτογενή τομέα, και ειδικά την κτηνοτροφία, καθώς και της βιοποικιλότητας στην περιοχή NATURA.
Η πληθυσμιακή έξαρση είναι τόσο μεγάλη που υπήρξε εισβολή των ακρίδων στον οικισμό του νησιού την άνοιξη του 2016, προκαλώντας πανικό και εντομοφοβία σε μεγάλη μερίδα των κατοίκων (Εικ. 1-3). Τον χειμώνα του ιδίου έτους, λόγω της καταστροφής της χορτονομής από τις ακρίδες (Εικ. 4-6), υπήρξαν μαζικοί θάνατοι παραγωγικών ζώων από απίσχναση. Την άνοιξη του 2017, λόγω της πληθυσμιακής έξαρσης των ακρίδων, το νησί κηρύχθηκε σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης, γεγονός που προσέδωσε σημαντική δημοσιότητα στο πρόβλημα.
Ύστερα από σχετική πρόσκληση, μέσω του μέλος ΕΔΙΠ του ΓΠΑ με καταγωγή από τον Άγιο Ευστράτιο και γνώστη του προβλήματος, Δρ. Μαρίας Γερογιαννάκη, εκπρόσωπος του Εργαστηρίου Γεωργικής Ζωολογίας και Εντομολογίας του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών προέβη σε επιτόπια αυτοψία για ποιοτική και ποσοτική εκτίμηση του πληθυσμού των ακρίδων. Η αυτοψία έδειξε ότι ο πληθυσμός αποτελείτο σε συντριπτική πλειοψηφία (99,9%) από ένα είδος ακρίδας (Dociostaurus maroccanus) σε εντυπωσιακά υψηλό πληθυσμό, ο οποίος σε πλείστες περιπτώσεις υπερέβαινε τα 10.000 άτομα / m2(!) (Εικ. 7, 8). Χαρακτηριστική ήταν ακόμη η μηδαμινή παρουσία φυσικών εχθρών των ακρίδων (ωφέλιμα αρθρόποδα, όπως ορθόπτερα της οικογένειας Tettigoniidae – πράσινες ακρίδες, κολεόπτερα εδάφους, κ.α.).
Ύστερα από άμεσες ενέργειες της Περιφερειάρχη Βορείου Αιγαίου, κας Χριστιάνας Καλογήρου, και της Δημάρχου Αγίου Ευστρατίου, κας Μαρίας Κακαλή, συνήφθη Τριμερής Σύμβαση Συνεργασίας μεταξύ της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου, του Δήμου Αγίου Ευστρατίου και του Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών. Η χρηματοδότηση για την σύμβαση έφτασε το ποσό των 496 χιλ. ευρώ και προήλθε κατά 97% από την Περιφέρεια Β. Αιγαίου και κατά 3% από τον Δήμο Αγίου Ευστρατίου. Στο πλαίσιο της σύμβασης, το Εργαστήριο Γεωργικής Ζωολογίας και Εντομολογίας του ΓΠΑ ανέλαβε την εκπόνηση και υλοποίηση δράσης για την αποτελεσματική αντιμετώπιση των ακρίδων στην Προστατευόμενη Περιοχή του Αγίου Ευστρατίου, με καινοτόμες μεθόδους και φιλικά προς το περιβάλλον υλικά. Η σύμβαση έχει ορίζοντα υλοποίησης 42 μηνών, αρχής γενομένης από την υπογραφή της σύμβασης (Μάιος 2017). Επιστημονικός Υπεύθυνος της Σύμβασης είναι ο τ. Πρύτανις του ΓΠΑ, Καθηγητής Γεώργιος Παπαδούλης, και Αναπληρωτής – Εκτελεστικός Επιστημονικός Υπεύθυνος το μέλος ΕΔΙΠ, Δρ. Αντώνιος Τσαγκαράκης.
Αντικειμενικός σκοπός της σύμβασης είναι η μείωση του πληθυσμού των ακρίδων σε επίπεδα κάτω από την επιζήμια πληθυσμιακή πυκνότητα με μεθόδους φιλικές προς το περιβάλλον, την διατήρηση/αύξηση του πληθυσμού των φυσικών εχθρών και την τελική αποκατάσταση ισορροπίας μεταξύ αυτών και των ακρίδων.
Στο πλαίσιο αυτό, το ΓΠΑ αιτήθηκε και έλαβε από το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων έγκριση χρήσης βιολογικού εντομοκτόνου για πειραματικούς σκοπούς, απολύτως συμβατού με το περιβάλλον NATURA και με ελάχιστο οικολογικό αντίκτυπο σε οργανισμούς μη-στόχους.
Οι πρώτες επεμβάσεις διενεργήθηκαν την άνοιξη του 2017 από πολυπληθείς επιστημονικές ομάδες του ΓΠΑ (Εικ. 9-13), εξοπλισμένες με ειδικούς ψεκαστήρες χαμηλού όγκου, σε πλήρη συντονισμό με τον Δήμο (Αντιδήμαρχος κ. Δ. Κουτσουρίδης) και με την συνεργασία Γεωπόνων της Περιφέρειας. Συνολικά πραγματοποιήθηκαν 4 επεμβάσεις, κυρίως στο κεντρικό, δυτικό και νότιο τμήμα του νησιού. Τα χρησιμοποιούμενα σκευάσματα ήταν το κατ’ εξαίρεσιν αδειοδοτημένο βιολογικό εντομοκτόνο, και άλλο εγκεκριμένο σκεύασμα , που χρησιμοποιήθηκε κατά περίπτωση, για αποφυγή εμφάνισης ανθεκτικότητας πληθυσμών σε εντομοκτόνα. Η μεθοδολογία των επεμβάσεων βασίστηκε στον εντοπισμό των «κηλίδων» ακρίδων και στον ψεκασμό ακριβείας επ’ αυτών και μόνο.
Ο απολογισμός της δράσης του 2017 ήταν η θανάτωση εκατομμυρίων ατόμων ακρίδων και η αποφυγή εισβολής αυτών στον οικισμό. Πρέπει να σημειωθεί ότι η παρουσία των ωφελίμων αρθροπόδων παρέμεινε ιδιαίτερα χαμηλή.
Κατά την διάρκεια των δράσεων το έτος 2018, έγινε εκτίμηση του μεγέθους και της θέσης του πληθυσμού των ακρίδων με χρήση υλικών και μεθόδων υψηλής τεχνολογίας, όπως ασύρματων καμερών παρατήρησης για την εκκόλαψη των νυμφών, ΣμηΕΑ (drones) με πολυφασματικές και θερμικές κάμερες για την εύρεση των σημείων συνάθροισης των ακρίδων (Εικ. 14, 15, 16) και ψεκαστήρων υπέρμικρου όγκου. Ύστερα από επεξεργασία των αποτελεσμάτων πραγματοποιήθηκαν δύο (2) επεμβάσεις, τους μήνες Απρίλιο και Μάιο. Στις επεμβάσεις χρησιμοποιήθηκαν με εναλλαγή τα ίδια εντομοκτόνα, όπως το 2017.
Η μέχρι στιγμής αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας των επεμβάσεων κατέδειξε τα εξής:
* Ο πληθυσμός των ακρίδων είναι εντυπωσιακά χαμηλότερος, με αθροιστικό ποσοστό απομείωσης που πλησιάζει το 90%. Ο πληθυσμός ακρίδων που θανατώθηκε τα δύο έτη υπολογίζεται περίπου 175 εκατομμύρια άτομα.
* Ο πληθυσμός των ωφελίμων αρθροπόδων (κυρίως πράσινων ορθοπτέρων, διπτέρων και κολεοπτέρων εδάφους) σημείωσε σημαντική αύξηση. Αυτό αναδεικνύει την στόχευση και εκλεκτικότητα των επεμβάσεων, οι οποίες, εκτός από αποτελεσματικές έναντι των επιβλαβών εντόμων, παρείχαν την απαραίτητη προστασία σε ωφέλιμα αρθρόποδα και άλλους οργανισμούς μη-στόχους.
* Υπάρχει εμφανής προστασία της χορτονομής των παραγωγικών ζώων, αλλά και η εξαφάνιση της οικιακής όχλησης από τις ακρίδες, γεγονότα που ωφέλησαν τα μέγιστα την τοπική οικονομία.
Με αφορμή τον απολογισμό των μέχρι στιγμής δράσεων, η Περιφερειάρχης Βορείου Αιγαίου, κα Χριστιάνα Καλογήρου, δήλωσε:
«Η έγκαιρη κινητοποίηση κι η επιστημονικά σχεδιασμένη και εφαρμοσμένη δράση απέφερε αποτελέσματα, απαλλάσσοντας σε πολύ μεγάλο βαθμό τους κατοίκους του Αγίου Ευστρατίου από την όχληση και προστατεύοντας την κτηνοτροφία και την βιοποικιλότητα του νησιού.
Συνεχίζουμε ως Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου τη χρηματοδότηση αυτού του έργου και για το επόμενο χρονικό διάστημα, μέχρι να ολοκληρωθούν οι δράσεις που αναπτύσσονται με αυστηρά επιστημονικά κριτήρια και με σκοπό το καλύτερο πάντα δυνατό αποτέλεσμα».
Η Δήμαρχος Αγίου Ευστρατίου, κα Μαρία Κακαλή, δήλωσε:
«Η καταπολέμηση της αύξησης του πληθυσμού των ακρίδων ήταν ένα πολύ μεγάλο στοίχημα για όλους μας και για την τοπική κοινωνία και για την επιστημονική κοινότητα και την τοπική αυτοδιοίκηση, ένα στοίχημα που μέχρι στιγμής το έχουμε κερδίσει. Η ανάπτυξη του νησιού μας είναι άμεσα συνυφασμένη με το πλούσιο περιβάλλον του (χλωρίδα – πανίδα) το οποίο δυστυχώς κατά τα προηγούμενα χρόνια είχε διαταραχθεί. Ευτυχώς όμως, με τη συνεργασία του Δήμου Αγίου Ευστρατίου, της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου και του Γεωπονικού Πανεπιστήμιου Αθηνών, και τις επεμβάσεις που πραγματοποιούνται στο πεδίο, ήδη τα αποτελέσματα είναι ορατά. Δόθηκε ένας πολύ μεγάλος αγώνας για να μπορέσουμε να πείσουμε τους αρμόδιους φορείς για τη σοβαρότητα του συγκεκριμένου προβλήματος, καθώς και να ενεργοποιήσουμε όλες τις απαραίτητες διαδικασίες για την επίτευξη του στόχου μας, γνωρίζουμε όλοι πως έχουμε ακόμη πολύ δουλειά μπροστά μας αλλά είμαστε ενθουσιασμένοι γιατί, όπως προανέφερα, οι επεμβάσεις είχαν αποτέλεσμα. Εδώ λοιπόν, θέλω να πω ένα πολύ μεγάλο ευχαριστώ, αρχικά στη συντοπίτισσα μας κυρία Μ. Γερογιαννάκη, η οποία μας έφερε σε επαφή με τον καθηγητή εντομολογίας κύριο Α. Τσαγκαράκη, ο οποίος εργάζεται στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο, στους συμμετέχοντες στην υλοποίηση του προγράμματος, αλλά κυρίως στους φοιτητές που πραγματοποίησαν τις επεμβάσεις στο πεδίο. Οι άνθρωποι αυτοί, αφού έγιναν μέλη της τοπικής μας κοινωνίας και έκαναν το πρόβλημα δικό τους, έδωσαν πραγματικά μάχη με το χώρο και το χρόνο για να μπορέσει να αποκατασταθεί το γεωφυσικό περιβάλλον του νησιού μας».
Σκοπός των επομένων δράσεων είναι η περαιτέρω μείωση του πληθυσμού με στοχευμένες επεμβάσεις, με τρόπο ώστε να προστατεύονται τα ωφέλιμα αρθρόποδα και να αποκατασταθεί μια δυναμική πληθυσμιακή ισορροπία στο τοπικό οικοσύστημα. Οι επεμβάσεις αυτές θα βασιστούν σε μεθόδους Ευφυούς Φυτοπροστασίας (Precision Plant Protection), με χρήση ΣμηΕΑ παρατήρησης και ψεκασμού (Εικ. 17), ιδιαίτερα για τις δυσπρόσιτες περιοχές του νησιού, αλλά και επιγείων μονάδων επέμβασης με ψεκαστήρες υπέρμικρου όγκου.
Η Ερευνητική Ομάδα του Εργαστηρίου Γεωργικής Ζωολογίας και Εντομολογίας του ΓΠΑ απευθύνει θερμές ευχαριστίες:
* Στην Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου και τον Δήμο Αγίου Ευστρατίου για την άριστη συνεργασία
* Στους κατοίκους του Αγίου Ευστρατίου για την φιλοξενία και την υποδειγματική συνεργασία
* Στο ΥΠΕΘΑ και τις Ένοπλες Δυνάμεις, και ειδικότερα στον Δ/κτη ΑΣΔΕΝ Αντγο Νικόλαο Μανωλάκο και τον Δ/κτη 88 ΣΔΙ Τξχο Ε. Σιγιολτζάκη για την πολύτιμη βοήθεια και συνεργασία
* Στην Εταιρεία Syngenta Hellas για την ευγενική χορηγία σημαντικής ποσότητας εντομοκτόνων
* Στην Εταιρεία Hellenic Seaways για την χορήγηση έκπτωσης 50% στα ναύλα της ερευνητικής ομάδας
* Στο πλήρωμα του πλοίου «Εξπρές Πήγασος» που προσπαθεί πάντα με επαγγελματισμό και ασφάλεια να κάνει δυνατή την μετάβαση της ερευνητικής ομάδας στον Άγιο Ευστράτιο
Τέλος, τις πλέον θερμές ευχαριστίες απευθύνει σε όλους τους φοιτητές από το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών και τους εθελοντές, που έκαναν δικό τους το σημαντικό αυτό πρόβλημα ενός πολύ απομακρυσμένου νησιού
