Ο Raymond Ledrut στο βιβλίο του Les images de la ville αναφέρει ότι βρισκόμαστε μπροστά σε έναν διπλό συμβολισμό:
Η πόλη είναι ένα σημαίνον κι ένα σημαινόμενο. Εκφράζει και εκφράζεται.. Η πόλη απεικονίζει και απεικονίζεται. Απεικονίζει ένα τρόπο ζωής και απεικονίζεται μέσα από τα μνημεία της. Κάθε πόλη είναι μοναδική και αντίστοιχα κάθε άνθρωπος βιώνει διαφορετικά τον αστικό χώρο (μια υποσυνείδητη ανάγκη που συνδέεται με το αίσθημα της εδαφοκυριαρχίας) (Νικολαΐδου, 1993: 268).
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο
Κεντρική Αγορά: Ένας συνεχής χώρος μνήμης με ιστορική και πολιτισμική ταυτότητα
ΔΗΜΗΤΡΑ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ
Η νοσταλγία και η ωραιοποίηση του παρελθόντος, καθώς και η διατήρηση του υλικού πολιτισμού του, εξυπηρετούν την ανθρώπινη επιθυμία του «συνανήκειν» και της σύνδεσης με το παρελθόν, ως στοιχείο για να ερμηνεύσουμε το παρόν. Η εκάστοτε πολιτική εξουσία χρησιμοποιεί την προβολή του παρελθόντος στο παρόν, επιλεκτικά για διάφορους σκοπούς, όπως η διατήρηση εθνικής συνείδησης, η οικονομική και τουριστική ανάπτυξη, η ενίσχυση της συλλογικής και πολιτισμικής ταυτότητας. Έτσι σε κάθε ιστορικό, χρονικό και πολιτισμικό πλαίσιο έχουμε διαφορετικές ερμηνείες του παρελθόντος. Εξάλλου η συλλογική μνήμη σχετίζεται με την παράδοση και την κατασκευή της. Οι πόλεις είναι συγκροτημένες έτσι ώστε η δομή τους να περιλαμβάνει στο επίσημο αφήγημα, τα γεγονότα που θέλει να θυμάται ή να ξεχνά με τη μορφή μνημείων ή αναπαραστάσεων.
Καθώς αλλάζουν οι χρήσεις των μαγαζιών, τα μνημειακά κτίρια και σημεία στην Ερμού διατηρούνται ως στοιχεία πολιτισμικής και θρησκευτικής παράδοσης και στέκονται ως χωρικά ορόσημα. Ενδεικτικά μνημεία και μνημειακοί τόποι στο βόρειο μέρος της Ερμού είναι το Γένι Τζαμί, το παλιό τουρκικό καφενείο «Ερμής», το «Πηγαδάκι» και το «Μπας Φανάρ». Προς το νότο βρίσκει κανείς το Κεντρικό Γυμνάσιο, την εκκλησία του Αγίου Θεράποντα, το παραδοσιακό καφενείο «Πανελλήνιον», το ξενοδοχείο «Μεγάλη Βρετάνια» και τον καθολικό ναό. Τα σημεία αυτά δεσπόζουν στο χώρο και δηλώνουν με την παρουσία τους την πολιτισμική ιστορία του τόπου.
Ο Μάκης Βενέτας, πρόεδρος του πολιτιστικού συλλόγου της Επάνω Σκάλας και πρώην Αντιδήμαρχος Μυτιλήνης, μου μίλησε για τις μνήμες του από το χώρο αυτόν τις δεκαετίες από το 1950 και μετά :
Το πάρκο του Αγίου Ευδόκιμου ως παράπλευρος χώρος της αγοράς ήταν χώρος συνάντησης παιδιών και κατοίκων.Το καφενείο «Ερμής» στην αρχή του βόρειου τμήματος της Ερμού, το είχε ο παππούς μου, πρόσφυγας από τη Σμύρνη και λειτουργούσε ως χοροδιδασκαλείο και θέατρο σκιών. Στη δεκαετία του ‘60 ο πατέρας μου έκανε γενικό εμπόριο και διατηρούσε εκεί μια μεγάλη αποθήκη. Τότε υπήρχαν εκεί ακόμη οι αραμπατζήδες, που μετέφεραν ότι ήθελε καθένας. Υπήρχε όμως και μια δεύτερη πιάτσα των αραμπατζήδων, κοντά στο νότιο λιμάνι. Εκεί στη περιοχή της Κουμιδιάς αργότερα ο πατέρας μου είχε αποθήκες, που τις γέμιζε με άχυρο από την Καβάλα, κάρβουνο, λάδια, πετρέλαιο, υλικά οικοδομών και άλλα. Το 1960 η λαϊκή δημοτική αγορά της Επάνω Σκάλας λειτουργούσε στο σημερινό αρχαιολογικό χώρο, απέναντι από το ΙΚΑ. Χωρισμένη σε τέσσερα τετράγωνα τεχνίτες, μανάβηδες, ψαράδικα. Κατεδαφίστηκε στο τέλος της δεκαετίας του ’90. Μέχρι τις δεκαετίες του ’60 και του ‘70 στην περιοχή υπήρχαν και κακόφημα καμπαρέ. Στο τουρκικό τζαμί, στην αγορά και στο τουρκικό χαμάμ παράπλευρα λειτουργούσαν οίκοι ανοχής, που έκλεισαν το 1970 περίπου. Δυστυχώς στο τζαμί, παρόλα τα σχέδια ανάπλασης που υπήρξαν από το Δήμο, έγιναν το 1990 μόνο τσιμεντοενέσεις, ενώ το λουτρό αποκαταστάθηκε πολύ αργότερα ως αρχαιολογικός χώρος μνήμης και όχι με την παλιά του χρήση, παρόλο που το ζητήσαμε. Ο σύλλογος μας έκανε προσπάθεια να διατηρηθούν τα τοπωνύμια στην αγορά, που συνδέονται με τους χώρους μνήμης. Βάλαμε το μεγάλο φανάρι για να αποκαταστήσουμε το παλιό Μπας Φανάρ, καθώς και το Πηγαδάκι (μικρό πηγάδι), λίγο πιο κάτω, κοντά στο ύψος της Μητρόπολης. Εκεί υπήρχε το μεγάλο πηγάδι που ξεδιψούσαν τα άλογα. Τώρα μπήκε και στο σημείο που βρισκόταν το μαχαιράδικο, το τοπωνύμιο Μαχαιράδικο του Κουζέλλη. Στο κτίσμα κάτω από το Τζαμί ήταν το κουρείο και το περίπτερο του πρόσφυγα κυρ – Φώτη. Προσπαθήσαμε να το κάνουμε σημείο προσφυγικής μνήμης, όμως δε μας δόθηκε σχετική άδεια.
Η ενεργοποίηση της μνήμης των μνημείων, συμβόλων και τόπων του οθωμανικού, αλλά και του προσφυγικού παρελθοντος στην αγορά στο πολιτικά ευαισθητοποιημένο παρόν, διαδέχτηκε την προσπάθεια εξαφάνισης του τούρκικου παρελθόντος από πολιτικές των δεκαετιών του ‘60 και του ‘70 στην πόλη,
Η ιστορία που αφηγούνται οι σημερινοί χρήστες του χώρου διαμορφώνεται και από τα επίσημα αφηγήματα στο παρόν. «Η ιστορία μιας πόλης και της αγοράς της υφαίνεται πάνω στις γραπτές μαρτυρίες, τα υλικά τεκμήρια και στην αφήγηση, τόσο όλων των παραπάνω, όσο και των βιωμένων γεγονότων από τα κοινωνικά υποκείμενα με άξονα τη συλλογική μνήμη» (Οικονόμου, 2016:307) Το παρελθόν ανασυγκροτείται από τη συλλογική μνήμη υποβοηθουμένη από τα υλικά σημεία, τα κείμενα, τις παραδόσεις. «Η μνήμη βρίσκεται εντοπισμένη και στο υλικό πεδίο, που αποτελεί ένα από τα πλαίσια της μνήμης» (Χαντζαρούλα, 2016:267).
Το παλαιότερο κομμάτι της πόλης της Μυτιλήνης, η αγορά μπορούμε ίσως να πούμε ότι αυτή είναι μια μικρογραφία της πόλης, που εκφράζει και εκφράζεται από τα μνημεία, την αρχιτεκτονική και τους ανθρώπους που αλληλοεπιδρούν στο χώρο αυτό. Τόποι και χώροι που για μεγάλα χρονικά διαστήματα βιώνονται κατά τον ίδιο τρόπο, γίνονται αντιληπτοί ως συνεχείς χώροι της μνήμης (Πανόπουλος, Παπαγγελοπούλου, Τζανίδου, 2017). Το ιστορικό κέντρο της αγοράς της Μυτιλήνης ήταν και είναι ένας τέτοιος χώρος.
Οι παρακάτω διαφάνειες προβλήθηκαν στο συνέδριο, που πραγματοποιήθηκε στο Αϊβαλί το 2015, για την ιστορική και πολιτισμική κληρονομιά της γειτονικής αυτής πόλης (αρχείοΣ.Φραντζέσκου)
Εικόνα 4: Αρχείο Σ. Μπαλάσκα
