Γράφει η κα Σοφία Πελοποννησίου-Βασιλάκου, μουσειολόγος -Μέλος του ΔΣ του Ιδρύματος Κατακουζηνού
Η 60χρονη φιλία του Άγγελου Κατακουζηνού με τον Tériade διέπεται κυρίως από το κοινό τους όραμα για την ανάδειξη της πολιτιστικής αξίας του Θεόφιλου και την δημιουργία του Μουσείου Θεόφιλου. Η εκτίμηση που έτρεφε ο Tériade για τον Κατακουζηνό υπήρξε μεγάλη κι εξηγεί σε μεγάλο βαθμό, την απόλυτη εμπιστοσύνη που του έδειξε στο ζήτημα της διαφύλαξης και της ανάδειξης των έργων του Θεόφιλου και της δημιουργίας του μουσείου στη Λέσβο.
Ο Α. Κατακουζηνός, και ο Tériadeγνωρίστηκαν φοιτητές στο Παρίσι, το 1925. Σύχναζαν στο Café delaRotonde στο Montparnasse. Όπως θυμόταν ο Κατακουζηνόςένα βράδυ που κουβέντιαζαν στη Rotonde με τον Βάρναλη, τον Τόμπρο και τον Γκίκα,ο Τériade ήρθε και κάθισε μαζί τους:«Τον βλέπω σαν να ήταν τώρα. Κομψοντυμένο με βάδισμα ανάλαφρο.Οι κινήσεις του αργές, πλαστικές.Κι ένα χιούμορ πηγαίο, γνήσιο, που δρόσιζε τον πυρετώδη αέρα του Παρισιού με τη φρεσκάδα του Αιγαίου.Πετυχημένο απίθανο κράμα Ανατολίτη,νησιώτη,μα και γνήσιου Παριζιάνου που καθισμένος πάντα στο αναδιπλωμένο ελαστικό πόδι του, σαν Βούδας, να ονειροπολεί κάθε στιγμή τη Λέσβο του και να ζει τον αγιάτρευτο έρωτά του με την τέχνη».
Σε μία από εκείνες τις συναντήσεις της παρέας των φοιτητικών χρόνων, όπως γράφει ο Κατακουζηνός, ξαφνικά ο Γουναρόπουλος τους αιφνιδίασε όλους με τα λεγόμενά του: «Τώρα που ήμουν κάτω στην Πατρίδα… είδα στο Βόλο τις ζωγραφιές ενός λαϊκού καλλιτέχνη που με μάγεψαν. Θεόφιλος λέγεται κι’ είναι Μυτιληνιός». «Έτσι αναπάντεχα εκείνο το βράδυ», σχολιάζει ο Κατακουζηνός, «έκανε την πρώτη του ανεπίσημη εμφάνιση στο Παρίσι ο Θεόφιλος. Εμφάνιση που έμελλε να είναι αποφασιστική».
(O Άγγελος Κατακουζηνός και ο Στρατής Ελευθεριάδης Teriade στο Παρίσι)
Ακολούθησε η γνωριμία του Tériade με τον Θεόφιλο και η ανάγκη να προλάβει να σώσει ό,τι μπορούσε από τα έργα του. Ο Tériade διέμενε στο Παρίσι και αποφασίστηκε ότι τα έργα θα ήταν ασφαλέστερο να μείνουν στην Ελλάδα. Για δεκαπέντε χρόνια, ο Tériade εμπιστεύτηκε στον Κατακουζηνό γύρω στα 30 έργα του Θεόφιλου, με στόχο την ασφαλή φύλαξή τους, αλλά και την παρουσίασή τους στο ευρύ κοινό μέσα από την κινητοποίηση των ανθρώπων των γραμμάτων και των τεχνών.
Ο Α. Κατακουζηνός αναλαμβάνει με πίστη και ενθουσιασμό τον ρόλο που του εμπιστεύεται ο Τériade. Για χρόνια προσπαθούσε να οργανώσει την πρώτη δημόσια παρουσίαση των έργων του Θεόφιλου, αλλά την πρώτη φορά, η στιγμή συνέπεσε με την δικτατορία του Μεταξά και την δεύτερη, με την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Τελικά το 1946, οργανώνει την 1ηέκθεση Θεόφιλου στο σπίτι του, στην Αθήνα του Εμφυλίου, πρωτοβουλία που προκάλεσε μεγάλες αντιδράσεις. Τόσο εκείνος όσο και όλοι όσοι ασχολήθηκαν με τον Θεόφιλο, κατηγορήθηκαν για την προτίμηση τους στον «παλαβό μπογιατζή» και θεωρήθηκε ότι υπονομεύουν την «καθαρότητα» του Ελληνισμού. Ποιοι την υπονόμευαν; «Εμείς», μαρτυρεί ο Κατακουζηνός, «που τα δύσκολα χρόνια του πολέμου και της κατοχής σε στιγμές αδυναμίας ξεδιπλώναμε τα κάμποτ με άπειρη προσοχή, στήναμε μπροστά μας τον Αθανάσιο Διάκο, τον Οδυσσέα Ανδρούτσο, το Γέρο του Μοριά… Κοντολογίς όλη τη λεβεντιά και το θρύλο της Πατρίδας κι’ ατενίζοντάς τους αναθαρρεύαμε».
(Ο Άγγελος Κατακουζηνός στα εγκαίνια του μουσείου Θεοφίλου)
Για την ίδια έκθεση, η εφημερίδα Αθηναϊκή έγραψε: «Πού οδηγούμεθα; Ένας Κατακουζηνός να εκθέτει σπίτι του έναν κομμουνιστή μπογιατζή· να τον επαινεί ο Σεφέρης και να κόπτεται υπέρ αυτού ένας Χατζηκυριάκος-Γκίκας! Που οδηγούμεθα, ύψιστε Θεέ;».
Η έκθεση κατέβηκε σε δεκαπέντε μέρες, αλλά ο βασικός στόχος που ήταν η προβολή του Θεόφιλου, δεν άλλαξε. Κατακουζηνός, Κατσίμπαλης και Σεφέρης έπεισαν τον RexWarner,διευθυντή του Βρετανικού Συμβουλίου και το 1947, οργανώθηκε η 2η έκθεση Θεόφιλου στο χώρο του BritishCouncil. Αυτή τη φορά ήταν η σειρά εφημερίδας αριστερής ιδεολογίας να διαμαρτυρηθεί: «Το Κολωνάκι εκμεταλλεύεται το παιδί του λαού».
Ο Αλ. Ξύδης έγραψε στην Καθημερινή το Μάρτιο του 1994: «έφτασαν να αποκαλέσουν τους οργανωτές της έκθεσης και όσους “ετόλμησαν” να της δανείσουν έργα “απατεώνες”, “Ελληνοεβραίους των Παρισίων” “ελληνική μαφία”, και άλλα παρόμοια κοσμητικά. Τη σπείρα αυτήν είχανε την τιμή να την απαρτίζουν, μεταξύ άλλων, οι ποιητές Γιώργος Σεφέρης, Ανδρέας Εμπειρίκος και Οδυσσέας Ελύτης, ο ζωγράφος Ν. Χατζηκυριάκος Γκίκας, οι καθηγητές Δ. Ευαγγελίδης και Α. Κατακουζηνός, ο μουσικός Λώρης Μαργαρίτης και ο υπογραφόμενος».
(γράμμα του Τeriade-προς-τον-Κατακουζηνό όπου του ζητά να σχηματίσει τιμητική επιτροπή για τα εγκαίνια του Μουσείου Θεοφίλου).
Ο πρώτος μεγάλος στόχος επιτεύχθηκε όταν ο Tériade οργάνωσε την έκθεση Θεόφιλου στο Moυσείο των Διακοσμητικών Τεχνών στο Παρίσι (1961), που στεγάζεται στο Λούβρο. Τότε, όπως σχολίασε ο Κατακουζηνός: «Ο Θεόφιλος μπήκε με τα τσαρούχια του και θρονιάστηκε για τα καλά στα παλάτια του Λούβρου. Μαζί του ακολούθησαν κι όλη η λεβεντιά της φυλής μας. Και τώρα δίπλα στους Λουδοβίκους με τις πουδραρισμένες περούκες τους, τις νταντέλλες, τα βελούδα και τα φανταχτερά ολόχρυσα στολίδια, στέκουν καμαρωτοί με τις κουμπούρες και τα μουστάκια τους ο Αθανάσιος Διάκος, ο Οδυσσέας Ανδρούτσος, ο Κολοκοτρώνης και ο Καραϊσκάκης μας».
Η ιστορία αποδεικνύει πως το ένστικτο του Tériade για τις ικανότητες του φίλου του υπήρξε αλάθητο και το μεγάλο τους όνειρο, που μοιράστηκε μαζί τους μια ολόκληρη γενιά, ολοκληρώθηκε, ύστερα από 35 σχεδόν χρόνια, το καλοκαίρι του 1965, όταν, όπως εύστοχα έγραψε ο Βενέζης, «το Ελληνικό Αρχιπέλαγος» απέκτησε «το Μουσείο του»: «Οι κυρά-Δέσποινες, και οι Κολοκοτρωναίοι και οι γοργόνες και οι Μεγαλέξαντροι και τα Κάστρα, και τα κύματα, και τα βουνά και οι βοσκοί, και οι ψαράδες που αγαπούσε ο Θεόφιλος, θα ξυπνούνε τη νύχτα και θα τα λένε στον ελαιώνα της Βαριάς. Και θα θυμίζουν πόσο δυνατή είναι η παράδοση»
(Άγγελος και Λητώ Κατακουζινού στα εγκαίνια του Μουσείου. Διακρίνονται ο Ηλίας Βενέζης και ο Γιώργος Σεφέρης).
Ο Tériade, που είχε επιλέξει να μην είναι παρών στα εγκαίνια, ζήτησε από τον Α. Κατακουζηνό «να αναλάβει να συστήσει και να προεδρεύσει της Τιμητικής Επιτροπής για τα εγκαίνια του Μουσείου Θεόφιλου». Η επιτροπή αυτή είχε ως μέλη της ό,τι πιο διανοητικά υψηλό διέθετε η τότε Ελλάδα, δηλ. τους Βασιλείου, Γουναρόπουλο, Γκίκα, Ελύτη, Κατσίμπαλη, Σεφέρη, Τσαρούχη, Τόμπρο, Σπητέρη, κ.ά. Στην επιστολή του ο Τériade ζητούσε «τα εγκαίνια του Μουσείου να είναι ταιριαστά με τα όσα πρεσβεύει ο Θεόφιλος και η Λέσβος: Ομορφιά και Απλότητα πάνω από όλα»Τα εγκαίνια έγιναν τον Αύγουστο του 1965. Η έντυπη πρόσκληση ανέφερε:
«Σ’ ένα ειδυλλιακό τοπίο με αιωνόβιες ελιές, κάτω από τα ασημένια φυλλώματα, έκτισε ο φημισμένος τεχνοκρίτης και μεγαλύτερος καλλιτεχνικός εκδότης της Γαλλίας Ε. Tériade το Σπίτι του Θεόφιλου και το στόλισε με τις ζωγραφιές του.
Εδώ τελειώνει ένα όμορφο παραμύθι και ο καταφρονημένος αλαφροΐσκιωτος “παλαβός” ζωγράφος της Βαρειάς ξαναγυρίζει τιμημένος στον τόπο που τον γέννησε, ύστερα από τιμές και δόξες που γνώρισε στα Παλάτια του Λούβρου, στο Παρίσι.
Έτσι η φουρτουνιασμένη ψυχή του θα αναγαλλιάζεται τώρα που το έργο του βρίσκεται μέσα στο φυσικό του πλαίσιο, συνταιριασμένο απόλυτα με την ολόγυρά του βουκολική γαλήνη και αρμονία.
Εσάς, που αγγίζει η τέχνη και το παραμύθι του Θεόφιλου σας καλούμε νάρθητε στη Βαρειά Μυτιλήνης, ν’ ανοίξουμε μαζί τη πόρτα του Σπιτιού του».
Την όλη οργάνωση των εγκαινίων ανέλαβε το ζεύγος Κατακουζηνού. Μετά το πέρας των εκδηλώσεων, ο Κατακουζηνός ενημέρωσε τον Tériade με κάθε λεπτομέρεια για τις διάφορες φάσεις της, κατά γενική ομολογία, επιτυχούς διοργάνωσης.
Έχει ενδιαφέρον να παρατηρήσει κανείς το πως ο Kατακουζηνός φροντίζει να προβάλλει τον Τériade, ακόμα και όταν εκείνος δεν είναι παρών. Είναι ενδεικτικό ότι την ημέρα των εγκαινίων, εκδήλωση κατά την οποία στην πραγματικότητα είχε πρωταγωνιστικό ρόλο, ο Kατακουζηνός τονίζει:«Ήλθαμε όχι μονάχα να προσκυνήσουμε, αλλά και να αποκαταστήσουμε τον περιφρονημένο άνθρωπο, να αποκαταστήσουμε τον εαυτό μας απέναντί του. Ως εκπρόσωπός του κ. Tεριάντ και ως πρόεδρος της Επιτροπής Εορτασμού ευχαριστώ όλους όσους βρίσκεστε εδώ. Ο Tériade ανακάλυψε τον Θεόφιλο και τον επέβαλε πρώτα στη Γαλλία …ύστερα σε όλο τον κόσμο και τώρα τον έφερε εδώ μες τις εληές που αγάπησε».
Αλλά και ο Tériade δεν ξεχνάει τα όσα του πρόσφερε ο φίλος του. Χρόνια μετά, το 1979, ο Tériade στο Βήμα, θα πει: «Όμως αυτή τη στιγμή δεν μπορώ να ξεχάσω τη μεγάλη συμβολή σ’ αυτό το έργο μου των αγαπητών μου φίλων και πνευματικών ανθρώπων του Καθηγητού και της Λητώς Κατακουζηνού, που μου συμπαραστάθηκαν από την αρχή και με παρότρυναν συνεχώς σ’ αυτή την προσπάθειά μου και πως οι δυό τους μονάχα είχαν οργανώσει τα αξέχαστα εγκαίνια του Μουσείου Θεοφίλου, που επρόβαλαν τότε διεθνώς τη Μυτιλήνη. Επιθυμώ και δημόσια να τους εκφράσω ένα μεγάλο ευχαριστώ».
(Άγγελος Κατακουζηνός και Teriade στο Παρίσι)
Αξίζει να κλείσουμε τη σύντομη αυτή επισκόπηση,με τις ψυχογραφικές παρατηρήσεις του Κατακουζηνού, που συσχετίζουν με ενδιαφέροντα τρόπο Θεόφιλο και Τériade. Μέσα απ’τις μελέτες του Κατακουζηνού προκύπτει ότι ο τελευταίος είχε εντοπίσει δύο κοινά χαρακτηριστικά στην ψυχοσύνθεση του Θεόφιλου και του Tériade, δηλαδή, το γεγονός ότι και οι δύο διέπονταν από το συναίσθημα και την πίστη στο όνειρο και ότι αυτά τα χαρακτηριστικά υπήρξαν το κίνητρο για τον τρόπο με τον οποίον πορεύτηκαν στην μετέπειτα ζωή τους.
*Ο Άγγελος Κατακουζηνός (1904-1982) ήταν ψυχίατρος – νευρολόγος. Γεννήθηκε στη Βατούσα της Λέσβου.Σπούδασε στη Γαλλία. Ήταν ένας από τους πρώτους που χρησιμοποιήσαν την ναρκοαναλυτική μέθοδο σε παγκόσμιο επίπεδο και σύντομα απέκτησε διεθνή φήμη, προσελκύοντας διάσημους πελάτες μεταξύ των οποίων ο Αριστοτέλης Ωνάσης, ο Albert Camus κ.α.Υπήρξε καθηγητής ψυχιατρικήςστο Πανεπιστήμιο του Παρισιού, μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας καθώς και μέλος της Λεγεώνας της Τιμής.Υπήρξε ιδρυτήςτου Γαλλοελληνικού Ινστιτούτου καθώς και της Ελληνοαμερικανικής Ένωσης, της οποίας διετέλεσε πρόεδρος,ανήκε στο ΔΣ του ελληνικού Ινστιτούτου Παστέρ. Το σπίτι του υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα φιλολογικά σαλόνια της εποχής ενώ ήταν προσωπικός φίλος με τους Γεώργιο Σεφέρη, Οδυσσέα Ελύτη, Νίκο Χατζηκυριάκο – Γκίκα, Ανδρέα Εμπειρίκο κ.α.
Το 1997 μετά τον θάνατο της γυναίκας του Λητώς Πρωτόπαππα, η οικία τους επί της λεωφόρου Βασιλίσσης Αμαλίας δωρήθηκε στο ίδρυμα Άγγελου και Λητώς Κατακουζηνού για να λειτουργήσει ως μουσείο.Δεν είχε παιδιά.
Επιμέλεια αφιερώματος: Σίμος Κορεξενίδης
