Φερενίκη Τσαμπαρλή
Όταν η Φερενίκη Τσαμπαρλή κατάλαβε τα οφέλη της ανακύκλωσης κατά τη δεκαετία του ’80, οι περισσότεροι από μας δεν είχαμε ακούσει καν τον όρο αυτό. Από τότε μέχρι σήμερα αυτό που κατόρθωσε είναι αφενός μεν η ίδια να βάλει στη ζωή της μια δημιουργική έκφανση της ανακύκλωσης, αφετέρου μέσω μιας σειράς δράσεων να μεταλαμπαδεύσει τη δική της γνώση σε όσους περισσότερους μπορεί και ιδιαίτερα στα μικρά παιδιά. Δράσεις μέσα στις οποίες η ιδέα είναι πάντα μία! Να προσθέσουμε την ανακύκλωση στη ζωή μας τόσο ως μορφή έκφρασης όσο και δημιουργίας …..
Ε: Θα μπορούσες να θεωρηθείς ως η «κυρία Ανακύκλωση». Χρόνια τώρα μέσα από την πολτοποίηση του χαρτιού, φτιάχνεις αντικείμενα του δικού σου κόσμου. Πότε ξεκίνησε αυτή η διεργασία μέσα σου και γιατί;
Το έναυσμα
Όλα ξεκίνησαν ένα Σαββατιάτικο πρωινό από εκείνα που λες «σήμερα οπωσδήποτε πρέπει να γίνει … αυτό». Εν προκειμένω τότε ήταν που αποφασίστηκε να φτιαχτεί ο τοίχος με την υγρασία. Μια εργασία που συνήθως για να ολοκληρωθεί απαιτεί μια σχετική προετοιμασία στην περίπτωσή μου, τη μετακίνηση της βιβλιοθήκης, η οποία ασφαλώς για να μετακινηθεί θα πρέπει πρώτα να αδειάσει. Βιβλία, χαρτιά, σημειώσεις και δεκάδες στοιβαγμένοι παλιοί λογαριασμοί, κρύβονται στα ράφια και τα ντουλάπια της. «Αν μη τι άλλο, έχω καλό αρχείο!!». «Πόσα «άχρηστα» πράγματα κρύβονται άραγε στα ντουλάπια μου;» και πόσα χρήσιμα πράγματα θα μπορούσα να φτιάξω μ’ αυτά;»
Η ιδέα!
Όλα τα «άχρηστα» πλέον χαρτιά θα πρέπει να μεταφερθούν στην ανακύκλωση. Ο κοντινότερος κάδος βρίσκεται περίπου 800 μ από το σπίτι μου. «Δε θα τα’ αντέξω.» Θυμάμαι ότι το 1982 συμμετείχα σε ένα εργαστήρι ανακύκλωσης! «Μήπως να κάνω εγώ την ανακύκλωση;»
Το αποτέλεσμα
Μέσα σε λίγες ώρες είχα φτιάξει τον πρώτο δικό μου χαρτοπολτό (papier mache). Λίγες μέρες αργότερα ο πυρετός της δημιουργίας όλο και ανέβαινε. Το πρώτο μου φωτιστικό ήταν έτοιμο!! Οι ιδέες έρχονταν η μία πίσω από την άλλη. Η τεχνική του decoupage ήρθε να συνδράμει το όλο εγχείρημα, ενώ μια σειρά άλλων «άχρηστων» αντικειμένων κουτιών, μπουκαλιών αναλαμβάνουν ένα νέο ρόλο που ποτέ δεν φαντάζονταν.
Ε: Πρόσφατα πραγματοποίησες εκπαιδευτικό πρόγραμμα στο Μουσείο και στη Δημοτική Βιβλιοθήκη που απευθυνόταν στα παιδιά. Πώς προέκυψε αυτή η συνεργασία;
Μετά από όλα αυτά που σας περιέγραψα ακολούθησε μια σειρά εκθέσεων των προσωπικών μου δημιουργιών στο Τσαρσί Χαμάμ, στην αίθουσα εκθέσεων του Επιμελητηρίου Λέσβου, στον Ιανό (τότε) Οιωνό (σήμερα) στη Θερμή.
Όμως σ’ όλο αυτό έμοιαζε κάτι να λείπει! Το όλο εγχείρημα είχε εξελιχθεί σε μια μοναχική απασχόληση, που ναι μεν μου πρόσφερε πολλά, έλειπε όμως το μοίρασμα. Έτσι ήρθε το πρώτο βιωματικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα με αφορμή την ανακύκλωση.
Μετά από πρότασή μου στην Κ΄ΕΚΠΑ διοργανώσαμε από κοινού ένα πρόγραμμα με τίτλο «Η ανακύκλωση από την αρχαιότητα έως σήμερα». Το πρόγραμμα απευθύνονταν σε παιδιά των τελευταίων τάξεων του Δημοτικού και των πρώτων τάξεων του Γυμνασίου.
Τα παιδιά ξεκινώντας από το αρχαιολογικό μουσείο και το κάστρο της Μυτιλήνης θα μπορούσαν να μάθουν πως γινόταν, γίνεται ή μπορεί να γίνει η ανακύκλωση και η επαναχρησιμοποίηση διαφόρων υλικών προκειμένου να διαφυλαχθούν οι πρωτογενείς φυσικές πρώτες ύλες διατηρώντας τες για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα από αυτό που η αρχική χρήση τους ορίζει.
Είναι γνωστό (από παλιά σε μας, μέσω του Σώματος Ελληνικού Οδηγισμού) και σε όλους πια σήμερα ότι οι βιωματικές δραστηριότητες προσφέρουν στα παιδιά έναν διασκεδαστικό τρόπο μάθησης σε διάφορα θέματα. Σαφέστατα η διασκεδαστική μάθηση είναι και αποτελεσματική μάθηση. Επιπλέον σ’ ένα τέτοιο περιβάλλον οι μαθητές γίνονται προοδευτικά, πιο δεκτικοί στην εμπειρία και στην δημιουργικότητα.
Τα παιδιά αφού επισκέφτηκαν το κάστρο της Μυτιλήνης στο οποίο είδαν πως οι κατασκευαστές του ανακύκλωναν – επαναχρησιμοποιούσαν οικοδομικό υλικό, εξοικονομώντας ανθρώπινη ενέργεια και φυσικούς πόρους, γνώρισαν εν συνέχεια και άλλες μορφές ανακύκλωσης – επαναχρησιμοποίησης και άλλων υλικών μεταξύ των οποίων του χαρτιού, το οποίο παρασκευάσαμε επί τόπου και χρησιμοποιήσαμε προκειμένου να δημιουργήσουμε αγγεία από χαρτοπολτό, αντλώντας την έμπνευσή μας από τη μόνιμη έκθεση του Μουσείο «Ένα Λουκούλλειο γεύμα». Το πρόγραμμα (δεδομένου μάλιστα ότι παρέχονταν δωρεάν, όπως και όλα τα προγράμματα στα οποία εγώ συμμετέχω) είχε μεγάλη απήχηση στα παιδιά αλλά και στους ενήλικες. Αρκεί να αναφέρουμε ότι ενώ ο αρχικός σχεδιασμός ήταν για είκοσι το πολύ συμμετέχοντες, οι συμμετοχές ξεπέρασαν τις 40 και στις δύο επαναλήψεις του προγράμματος (Μάιο και Οκτώβριο 2014).
Ε: Η σχέση σου με τα παιδιά είναι ιδιαίτερη. Σχεδόν πάντα οτιδήποτε κάνεις απευθύνεται σε αυτά και όχι μόνο, αφού μιλάς πάντα και για κείνους που αισθάνονται παιδιά.
Η εμπειρία ήταν μοναδική! Τα παιδιά είναι σπόρος. Δίνεις ελάχιστα και παίρνουν τα πάντα. Ενέργεια, χαρά, ικανοποίηση. Η ενέργεια ρέει από μέσα τους και σου τη μεταφέρουν απλόχερα κι αβίαστα, τη χαρά τη βρίσκεις στο βλέμμα τους, στην κίνηση των χεριών τους όταν σε καλούν να τα βοηθήσεις και η ικανοποίηση εμφανίζεται στον αποχωρισμό, εκείνη τη μοναδική στιγμή που τρέχουν να συναντήσουν τους γονείς τους για να μοιραστούν αυτό που έζησαν και να τους δείξουν το «μοναδικό» δημιούργημά τους, χωρίς να ξεχνούν να γυρίσουν να σε κοιτάξουν για να εκφράσουν την ευχαρίστησή τους, χαιρετώντας και κουνώντας το χεράκι τους. Όλο αυτό είναι κάτι που δεν πληρώνεται με τίποτα. Δεν χαρίζεται, ούτε μεταφέρεται σαν αίσθηση αν δεν το έχεις βιώσει.
Αυτή η εμπειρία ήταν και η αφορμή για το επόμενο πρόγραμμα, που έγινε στη Βιβλιοθήκη. Η πρόταση γεννήθηκε μια μέρα σε μια συνάντηση με τη Σοφία Βολιώτη και το Δημήτρη Καλατζάκη. Όταν τους έκανα την πρόταση να κάνουμε από κοινού ένα πρόγραμμα στη Βιβλιοθήκη προκειμένου να ευαισθητοποιήσουμε τα παιδιά τόσο στην φιλαναγνωσία, όσο και στη ζωγραφική και την ανακύκλωση, ενθουσιάστηκαν. Με τη συνδρομή της κ. Γρηγορά και την παραχώρηση του χώρου της βιβλιοθήκης πραγματοποιήθηκε το πρόγραμμα «Παραμυθωκαμώματα». Τα παιδιά αντλώντας την έμπνευσή τους από το παραμύθι που η κ. Αλεξάνδρα Παπαπάντου έγραψε και με χαρά μας παραχώρησε, αφού έμαθαν για την ανακύκλωση, έφτιαξαν χαρτί σε διαστάσεις 50Χ70 εκατοστά, διάβασαν το παραμύθι, εμπνεύστηκαν και το εικονογράφησαν. Το παραμύθι αυτό μένει, σε ειδική εκδήλωση που θα οργανωθεί σύντομα, να βιβλιοδετηθεί και να παραδοθεί ένα αντίγραφο σε όλους τους συμμετέχοντες και χορηγούς, το δε πρωτότυπο στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Μυτιλήνης.
Έχουν ήδη σχεδιαστεί και υποβληθεί από μέρους μου σχετικές προτάσεις για αντίστοιχα προγράμματα τόσο στους υπευθύνους του Αρχαιολογικού Μουσείου Μυτιλήνης, όσο και στην Υπεύθυνη Αντιπεριφερειάρχη για θέματα Πολιτισμού, οι οποίες ευελπιστώ ότι θα υλοποιηθούν μόλις ανακτήσω τις χαμένες, από μια πρόσφατη επέμβαση, δυνάμεις μου.
Ε: Πάνω σε ποια φιλοσοφία ζωής κινείσαι;
Σε σχέση με τον τίτλο «κυρία Ανακύκλωση» που μου αποδώσατε θα έλεγα ότι είναι λίγο υπερβολικός. Γεγονός είναι ότι με την ανακύκλωση και ιδιαίτερα με την ανακύκλωση χαρτιού ασχολούμαι από το 1982, υπάρχουν ωστόσο τόσοι πολλοί άνθρωποι (επιστήμονες ή μη), οι οποίοι έχουν αφιερώσει τη ζωή τους στο να προωθήσουν το θεσμό της ανακύκλωσης γενικά. Οπότε αυτό που εγώ κάνω θεωρώ ότι είναι το ελάχιστο.
Γενικά αυτό με το οποίο, ιδιαίτερα, τα τελευταία χρόνια ασχολούμαι είναι η μετατροπή του παλιού χαρτιού σε χαρτοπολτό και η δημιουργία από αυτόν διαφόρων αντικειμένων, χρηστικών ή διακοσμητικών. Γενικότερα θα έλεγα ασχολούμαι με την αποδόμηση και επαναδόμηση ενός παλιού άχρηστου υλικού στο οποίο δίνω μια νέα μορφή. Πρόκειται στην ουσία για αντικείμενα, που θέλω να βάλω στον τοίχο μου, στο τραπέζι μου στο χώρο μου γενικότερα και να αντλήσω από αυτά χαρά και ικανοποίηση. Και εξηγούμαι νοιώθω χαρά και ικανοποίηση γιατί είναι εξ ολοκλήρου κατασκευασμένα από εμένα, είναι δηλαδή χειροποίητα, είναι οικολογικά, αφού είναι ανακυκλωμένα και ανακυκλώσιμα ταυτόχρονα. Έχουν δε μια μοναδική ιδιότητα… σε αντίθεση με τα κεραμικά δεν σπάνε… (χαχαχα)
Ε: Θεωρείς ότι τα χειροποίητα αντικείμενα στις υλιστικές και γρήγορες εποχές που ζούμε έχουν… χώρο;
Γεγονός είναι ότι τα τελευταία χρόνια βλέπω πολλούς ανθρώπους να ασχολούνται ή να επανεκτιμούν τα χειροποίητα αντικείμενα τέχνης ή άλλα. Θυμάστε βέβαια ότι στην εποχή της χρυσόσκονης, η οποία προηγήθηκε της κρίσης, κανείς δεν ασχολούνταν με το χειροποίητο, οι περισσότεροι στρέφονταν στο λαμπερό, τυποποιημένο και «βιτρινάτο» έτσι και η εκτίμηση, που ο καθένας έτρεφε για το χειροποίητο είχε κι αυτή ατονήσει μαζί με μια σειρά άλλων αξιών. Θέλω να πιστεύω ότι αν μη τι άλλο η κρίση μας βοήθησε να επανεκτιμήσουμε κάποια πράγματα να τα επαναξιολογήσουμε και να τα δούμε με μια άλλη ματιά. Να ξαναβρούμε την ταυτότητά μας και να ανατρέξουμε σε αξίες διαχρονικές και αδιαπραγμάτευτες.
Papier mache
(λίγα ιστορικά στοιχεία…)
Η τέχνη του papier mache ξεκίνησε από την Κίνα, τον 2ο αιώνα μ.Χ. Η γνώση της δημιουργίας χειροποίητου χαρτοπολτού και χαρτιού πέρασε πολύ γρήγορα από την Κίνα στην Ιαπωνία και στην Ινδία και έφτασε στην Ευρώπη, μέσω της Ισπανίας, περίπου τον 10ο αιώνα μ.Χ.
Το Κασμίρ και η βόρεια Ινδία υπήρξαν σημαντικά παραγωγικά κέντρα της τέχνης αυτής. Με την ανάπτυξη του εμπορίου, ιδιαίτερα κατά τον 16o-17ο αιώνα, προωθήθηκε μεγάλος όγκος χρηστικών και διακοσμητικών αντικειμένων προς την Ευρώπη, άξιων θαυμασμού για την τεχνική και την εξαίσια ζωγραφική τους διακόσμηση. Η επιρροή αυτή είχε σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία και την ανάπτυξη εργαστηρίων της τέχνης του papier mache στην Ευρώπη (ξεκινώντας από την Γαλλία και την Αγγλία), αλλά και στην Αμερική, με δημιουργικό επίκεντρο το Μεξικό.
Το papier mache αναπτύχθηκε σε αγροτικές, κυρίως, κοινωνίες, όπου τα παραδοσιακά μοντέλα αντέχουν στη διάρκεια του χρόνου. Έτσι, οι Ινδιάνοι και οι Μεξικάνοι έχουν μια συγκεκριμένη τεχνοτροπία για να φτιάχνουν παραδοσιακές μάσκες, οι Ιάπωνες για να δημιουργούν κούκλες, οι Φιλιππινέζοι μεγάλα ζώα, οι Ισπανοί και οι Ιταλοί μαριονέτες. Το χαμηλό κόστος του υλικού προσφέρει τη δυνατότητα δημιουργίας γιγάντιων κατασκευών (όπως μάσκες, κεφάλια, κλπ.) για καρναβάλια, τοπικές γιορτές και πανηγύρια.
Το χαρτί, όσο απλό και αν είναι σαν υλικό, έχει εμπνεύσει πάρα πολλούς δημιουργούς από τους αρχαίους χρόνους και, από ότι φαίνεται, θα συνεχίσει ακόμα να αποτελεί έμπνευση και για τους νεότερους. Οι κατασκευές, οι οποίες εξαρτώνται από το είδος ποικιλίας του χαρτιού, διαφέρουν αναλόγως από το χρόνο που θέλουμε να διαθέσουμε, από το βάρος, τον όγκο και την αντοχή του χαρτιού.
Υπάρχουν πολλές εναλλακτικές εφαρμογές για αυτό το είδος τέχνης ή δημιουργίας. Υπάρχει λόγος και αντίλογος για αυτήν. Άλλοι απαξιούν. Άλλοι τη θεωρούν εκπληκτική. Ίσως αυτό οφείλεται στην ευτέλεια των υλικών, κόλλα και χαρτί, τα οποία μετατρέπονται σε πολτό, ο οποίος με τη σειρά του στα χέρια του δημιουργού παίρνει ένα νέα μορφή, σχήμα και υπόσταση.
(Οι πληροφορίες είναι από τα βιβλία “PAPIER MACHE”, Marion Elliot, Publ.Lorenz Books 1998 και “The Art and Craft of Papier Mache”,Juliet Bawden, Publ.Mitchell Beazley 1993 και αποτελούν πνευματική ιδιοκτησία του συγγραφέα και του εκδοτικού οίκου).
