Γράφει ο Σαράντος Σταυρινός – Ιστορικός
Συμπληρώνονται αυτές τις ημέρες ακριβώς 100 χρόνια από την περίφημη Διακήρυξη Μπάλφουρ (Balfour’s Declaration ή Waad Balfour). Για τους Σιωνιστές, η διακήρυξη του 1917 έθεσε τις βάσεις για την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ. Για τους Παλαιστίνιους, ωστόσο, ήταν μια πράξη ανεντιμότητας και προδοσίας από τους Βρετανούς καθώς έσπειρε τον σπόρο της ισραηλινο-παλαιστινιακής σύγκρουσης η οποία εξακολουθεί μέχρι σήμερα να διχάζει τη Μέση Ανατολή. Τι ήταν λοιπόν αυτή η περίφημη διακήρυξη και γιατί παραμένει έως σήμερα τόσο αμφιλεγόμενη;
Στις 9 Νοεμβρίου του 1917 κι ενώ η εξέγερση κατά των Οθωμανών εξελίσσεται νικηφόρα για τους Άραβες που ονειρεύονται την ανεξαρτησία που τους είχαν υποσχεθεί οι Βρετανοί, δημοσιεύεται στη βρετανική εφημερίδα Jewish Chronicle μια επιστολή του βρετανού Υπουργού Εξωτερικών Άρθρουρ Μπάλφουρ προς τον Λόρδο Γουόλτερ Ρότσιλντ,, ζητώντας να τη διαβιβάσει στη Διεθνή Σιωνιστική Ομοσπονδία.[1] Η επιστολή αυτή, η οποία θα γινόταν γνωστή ως «Διακήρυξη Μπάλφουρ», σηματοδοτούσε την νέα βρετανική πολιτική για την Παλαιστίνη:
2 Νοεμβρίου 1917
Αγαπητέ Λόρδε Ρότσιλντ,
Έχω την μεγάλη ευχαρίστηση να μεταφέρω, εξ ονόματος της κυβέρνησης της Αυτού Μεγαλειότητας, την ακόλουθη δήλωση συμπάθειας για τις Εβραϊκές Σιωνιστικές φιλοδοξίες, η οποία έχει υποβληθεί κι εγκριθεί από το Υπουργικό Συμβούλιο.
Η κυβέρνηση της Αυτού Μεγαλειότητας, αντιμετωπίζει θετικά την εγκαθίδρυση στην Παλαιστίνη μιας εθνικής εστίας για τον εβραϊκό λαό και θα καταβάλλει κάθε δυνατή προσπάθεια για να διευκολύνει την επίτευξη αυτού του σκοπού. Θα πρέπει να καταστεί σαφές ότι τίποτα δεν θα γίνει που να μπορεί να θίξει τα πολιτικά και θρησκευτικά δικαιώματα των υφιστάμενων μη εβραϊκών κοινοτήτων στην Παλαιστίνη ή τα δικαιώματα και το πολιτικό στάτους των Εβραίων που απολαμβάνουν σε οποιαδήποτε άλλη χώρα. Θα σας ήμουν ευγνώμων εάν φέρνατε τη δήλωση αυτή σε γνώση της Σιωνιστικής Ομοσπονδίας.
Με τιμή,
Άρθουρ Τζέιμς Μπάλφουρ.
(Ο Arthur Balfour , Βρετανός Υπουργός Εξωτερικών)
Η Διακήρυξη Μπάλφουρ (υπόσχεση του Μπάλφουρ στα Αραβικά) ήταν μια δημόσια αλλά ασυνήθιστη δέσμευση της βρετανικής κυβέρνησης, να εγκαθιδρύσει στην Παλαιστίνη «μία εθνική εστία για τους Εβραίους», παρόλο που ο βρετανικός στρατός είχε μόλις εισέλθει στα εδάφη της Παλαιστίνης αλλά όχι και στην Ιερουσαλήμ. Η διακήρυξη αυτή ήταν το τελευταίο από τα ποικίλα σχέδια διαμελισμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που είχαν επεξεργαστεί η Βρετανοί από την αρχή του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Αναφέρουμε ενδεικτικά τη συμφωνία της Κωνσταντινούπολης το 1915, την αλληλογραφία Μακμάον – Χουσεϊν μεταξύ 1915-1916 και την συμφωνία Σάικς-Πικό το 1916.[2] Αν και τα προηγούμενα σχέδια διαμελισμού είχαν κρατηθεί μυστικά, περιέργως, η Διακήρυξη του Μπάλφουρ δημοσιεύτηκε στο λονδρέζικο τύπο κι από εκεί στον αμερικανικό τύπο κάτι που όπως θα δούμε στη συνέχεια μόνο τυχαία δεν είχε συμβεί. Άλλωστε, όπως και οι προηγούμενες συμφωνίες έτσι και η Διακήρυξη ήταν προϊόν προπαγάνδας αλλά κι έντονων διπλωματικών-γεωπολιτικών υπολογισμών κατά την διάρκεια του πολέμου γι αυτό κι είχε την έγκριση του Βρετανικού Πολεμικού Υπουργικού Συμβουλίου. Η επιστολή περιελήφθη τρία χρόνια αργότερα στη Συνθήκη των Σεβρών, με την οποία διαμοιράστηκαν τα εδάφη της πάλαι ποτέ κραταιάς Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.[3]
(H διακήρυξη Μπάλφουρ)
Η πρόταση αυτή για την δημιουργία «εθνικής εστίας» για τους Εβραίους αποτέλεσε μια μεγάλη νίκη για τον Χάιμ Βάιτσμαν, επικεφαλής των σιωνιστών της Βρετανίας και μελλοντικό πρώτο πρόεδρο του Ισραήλ, ο οποίος κατηύθυνε όλες τις προσπάθειές του προς την επίτευξη αυτού του σκοπού για τους απανταχού Εβραίους. Εκτός από την Διεθνή Σιωνιστική Ομοσπονδία, ή πρόταση αυτή υποστηρίχθηκε και από φονταμενταλιστές Χριστιανούς που ενθάρρυναν την ιδέα αυτή για 2 λόγους: α) για να αδειάσουν τα δικά τους εδάφη από τους Εβραίους και β), για να εκπληρωθεί η Βιβλική προφητεία για την Δευτέρα Παρουσία και την έλευση του Χριστού στη Γη, η οποία θα συμβεί μόνο μετά την ίδρυση του Εβραϊκού Βασιλείου στους Αγίους Τόπους.[4] Η πραγματικότητα ωστόσο σε επίπεδο διπλωματίας, οικονομίας, πολιτικής και γεωστρατηγικών επιδιώξεων ήταν άλλη. Η Διακήρυξη ήταν περισσότερο μια προσπάθεια από την πλευρά της Βρετανίας και των Συμμάχων της να αποφύγουν την ήττα στον Α’ Π.Π. ενθαρρύνοντας τις οικονομικά ισχυρές οικονομικές κοινότητες της Ρωσίας και της Αμερικής να υποστηρίξουν τις δυνάμεις της Αντάντ ενάντια στην Γερμανία και να πιέσουν την Αμερική να εισέλθει στον πόλεμο. Για την Βρετανία, ωστόσο, υπήρχε ένας επιπλέον λόγος που η Διακήρυξη αυτή δόθηκε στη δημοσιότητα. Ήθελε να κατευθύνει προς όφελός της τις σιωνιστικές φιλοδοξίες στην περιοχή καθώς θεωρούσε πως η αναγνώριση μιας «εβραϊκής εθνικής εστίας» στην Παλαιστίνη εξυπηρετούσε καλύτερα τη διασφάλιση των συμφερόντων της στη Μέση Ανατολή. Επιπλέον, ο Βρετανός πρωθυπουργός Λόυντ Τζώρτζ, πίστευε ότι η εβραϊκή παρουσία στην Παλαιστίνη θα ενίσχυε περαιτέρω τη θέση της Βρετανίας στην περιοχή διατηρώντας την Αίγυπτο και το Κανάλι του Σουέζ στη σφαίρα επιρροής της Βρετανίας διασφαλίζοντας παράλληλα τη θαλάσσια οδό προς την Ινδία.[5]
Η Διακήρυξη συμπεριλήφθηκε αργότερα στους όρους της λεγόμενης Βρετανικής Εντολής για την Παλαιστίνη. Επρόκειτο για μια συγκαλυμμένη μορφή αποικιοκρατίας και κατοχής, σκοπός της οποίας ήταν να επιτρέψει στους νικητές του πολέμου τη διαχείριση των νέων αναδυόμενων κρατών που θα προέκυπταν στα εδάφη της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μέχρι αυτά να ανεξαρτητοποιηθούν. Ωστόσο, η περίπτωση της Παλαιστίνης ήταν μοναδική καθώς σκοπός της Βρετανικής Εντολής-κηδεμονίας ήταν η δημιουργία των κατάλληλων προϋποθέσεων για την ίδρυση μιας εβραϊκής «εθνικής εστίας», στην οποία οι Εβραίοι μέχρι εκείνη τη στιγμή αποτελούσαν κάτι λιγότερο από το 10% του πληθυσμού. Το προσχέδιο της Εντολής για την Παλαιστίνη, επιβεβαιώθηκε επίσημα από το Συμβούλιο της Κοινωνίας των Εθνών τον Ιούλιο του 1922 και τέθηκε σε εφαρμογή στον Σεπτέμβριο του 1923 μετά της επικύρωση της Συνθήκης της Λωζάννης με το Ηνωμένο Βασίλειο να παίρνει υπό την κηδεμονία του τα εδάφη της Παλαιστίνης. Η απόφαση αυτή έδινε το «πράσινο φως» στους Εβραίους της Διασποράς ενθαρρύνοντάς τους να μεταναστεύσουν κατά χιλιάδες στη «Γη της Επαγγελίας» και των προγόνων τους, προς μεγάλη αντίδραση των ντόπιων Αράβων. Η Βρετανική κατοχή διήρκεσε μέχρι το Μάιο του 1948.
(Χάρτης του 1947 που δείχνει το σχέδιο διχοτόμησης της Παλαιστίνης)
Η Διακήρυξη αυτή έπαιξε έναν εξίσου σημαντικό αλλά και καθοριστικό ρόλο στην περιοχή καθώς από τη μία έβαλε τα θεμέλια για την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ, κάτι που συνέβη το 1948, ενώ από την άλλη οδήγησε σε μια σειρά αραβικών εξεγέρσεων και πολεμικών συγκρούσεων μεταξύ Αράβων και Εβραίων μέχρι τις μέρες μας με επίκεντρο τα Παλαιστινιακά εδάφη καθώς οι Άραβες της Μέση Ανατολής όχι μόνο δεν ρωτήθηκαν ποτέ για τη διακήρυξη αυτή αλλά ούτε καν ενημερώθηκαν για την ύπαρξή της αλλά πιο χειρότερα για τους ίδιους η θέση της Διακήρυξης για «εγκαθίδρυση εβραϊκής εθνικής εστίας στην Παλαιστίνη» έδινε τη χαριστική βολή στις προσδοκίες και τις υποσχέσεις των Βρετανών όταν 2 χρόνια πριν την Διακήρυξη τους είχαν «προσφέρει» τα ίδια ακριβώς εδάφη, προκειμένου να τους προσεταιρισθούν στον αγώνα εναντίον των Τούρκων με αντάλλαγμα την χειραφέτηση των αραβικών πληθυσμών και την ίδρυση ενός ανεξάρτητου ενιαίου Αραβικού Κράτους μετά την διάλυση της ηττημένης στον πόλεμο Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Έχει ειπωθεί από πολλές πλευρές ότι η Διακήρυξη Μπάλφουρ αποτέλεσε τον προάγγελο της Νάκμπα (Καταστροφή στα Αραβικά), όταν ένοπλες ομάδες Σιωνιστών, που είχαν εκπαιδευτεί από τους Βρετανούς, εκδίωξαν δια της βίας περισσότερο από 750.000 Παλαιστινίους από τις πατρογονικές τους εστίες. Παρά τις όποιες αντιδράσεις μέσα στο Βρετανικό Πολεμικό Υπουργικό Συμβούλιο, οι οποίες προέβλεπαν ότι μια τέτοια έκβαση ήταν πιθανή, η Βρετανική κυβέρνηση επέλεξε να προχωρήσει στην έκδοση της διακήρυξης.[6] Αν και είναι δύσκολο για κάποιον να υπαινιχθεί ότι οι εξελίξεις στην Παλαιστίνη σήμερα μπορούν να αναζητηθούν στην Διακήρυξη Μπάλφουρ, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η Εντολή για τη Βρετανική κηδεμονία της Παλαιστίνης διαμόρφωσε τις συνθήκες που επέτρεψαν στην Εβραϊκή μειονότητα να αποκτήσει ισχύ μέσα στην Παλαιστίνη και να «οικοδομήσει» ένα κράτος σε βάρος των Παλαιστινίων Αράβων.[7]
[1] Λόρδος Γουόλτερ Ροτσίλντ: Βρετανός Σιωνιστής τραπεζίτης και ηγέτης της εβραϊκής κοινότητας της Μεγάλης Βρετανίας. Rothchild: Διακεκριμένη οικογένεια γερμανοεβραίων τραπεζιτών, με σημαντική επιρροή στην νεώτερη οικονομικοπολιτική ιστορία της Ευρώπης.
[2]Η Συμφωνία της Κωνσταντινούπολης (18 Μαρτίου 1915), ήταν μια σειρά μυστικών διαβεβαιώσεων αλλά και δράσεων από την πλευρά των συμμαχικών δυνάμεων της Αντάντ, ενάντια στις Κεντρικές Δυνάμεις, κατά την διάρκεια του Α’ Π.Π. Σκοπός της η διχοτόμηση της παραπαίουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και η αναπροσαρμογή του Βρετανικού ελέγχου στα εδάφη της Περσίας. Η συμφωνία αυτή δεν εφαρμόστηκε τελικά εξαιτίας της αποτυχημένης εκστρατείας στην Καλλίπολη. Η αλληλογραφία McMahon–Hussein, ήταν μια σειρά επιστολών μεταξύ του Hussein bin Ali, Σαρίφ της Μέκκας και του Συνταγματάρχη Sir Henry McMahon (Ύπατος Αρμοστής της Βρετανίας στην Αίγυπτο), για αναγνώριση από την Βρετανία Αραβικής ανεξαρτησίας σε συγκεκριμένα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μετά το τέλος του πολέμου ως αντάλλαγμα quid pro quo της Αραβικής εξέγερσης εναντίων των Οθωμανών. Η Συμφωνία Sykes–Picot, ήταν μυστικό σύμφωνο που συνήφθη τον Μάιο του 1916, ανάμεσα στη Μεγάλη Βρετανία και τη Γαλλία και είχε αρχικά και τη συναίνεση της Ρωσίας. Με αυτό διαμοιράζονταν σε σφαίρες επιρροής και ελέγχου της Μεγάλης Βρετανίας, της Γαλλίας και της Ρωσίας, εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στη σημερινή Τουρκία, τη Μέση Ανατολή, το Ιράκ και τη Συρία. Επίσης προέβλεπε ότι στις περιοχές που θα ήταν στη βρετανική και στη γαλλική σφαίρα επιρροής θα σχηματιζόταν μια συνομοσπονδία αραβικών κρατών ή ένα ανεξάρτητο αραβικό κράτος.
[3] «Τα Υψηλά Συμβαλλόμενα Μέρη συμφωνούσιν όπως εμπιστευθώσιν…..την διοίκησιν της Παλαιστίνης, εντός των υπό των Προεχουσών Συμμαχικών Δυνάμεων καθορισθησομένων συνόρων, εις εντολοδόχον Δύναμιν, ήτις θα εκλεγή υπό των ειρημμένων Δυνάμεωνκαι ήτις θα είναι υπεύθυνος δια την εκτέλεσιν της γενομένης αρχικώς υπό της Βρετανικής Κυβερνήσεως τη 2 Νοεμβρίου 1917 και υιοθετηθείσης υπό των λοιπών Συμμαχικών Δυνάμεων δηλώσεως, υπέρ ιδρύσεως εν Παλαιστίνη εθνικού κέντρου του ισραηλιτικού λαού, χωρίς εννοείται, να γίνη ουδέν το οποίο να παραβλάψη τα αστικά και θρησκευτικά δικαιώματα των μη ισραηλιτικών κοινοτήτων εν Παλαιαστίνη ή ακόμη τα δικαιώματα και την πολιτικήν κατάστασιν ων απολαύουσινοι Ισραηλίται εν πάση άλλη χώρα…..». Η Συνθήκη των Σεβρών, Συρία, Μεσοποταμία, Παλαιστίνη, Τμήμα Ζ’, Άρθρο 95.
[4] https://en.wikipedia.org/wiki/Balfour_Declaration
[5] https://en.wikipedia.org/wiki/Balfour_Declaration
[6]Tahhan Z., 100 years on: The Balfour Declaration explained, www.aljazeera.com
[7] Οπ. π.
Βιβλιογραφικά βοηθήματα
Barr J., A Line in the Sand, Simon and Schuster, London 2011.
Macmillan M., Peacemakers. Six months that changed the world, John Murray, London 2001.
Rogan E., The Fall of the Ottomans. The Great War in the Middle East, 1914-19
