Το Παρατηρητήριο Προσφυγικής και Μεταναστευτικής Κρίσης στο Αιγαίο συνιστά εγχείρημα που πραγματοποιείται υπό την αιγίδα του Πανεπιστημίου Αιγαίου, έχει χρηματοδοτηθεί από το διεθνές επιστημονικό ίδρυμα Wenner Gren Foundation for Anthropological Research και υποστηρίζεται από το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης και την Υπηρεσία Πληροφορικής του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Βασικά ερεθίσματα για την ίδρυσή του τον Νοέμβριο του 2017 υπήρξαν οι μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών το 2015 και η γεωγραφική επικέντρωση αυτών των μετακινήσεων στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου και ειδικότερα στη Λέσβο. Ως ακαδημαϊκό εγχείρημα το Παρατηρητήριο, συνδέεται με τη Σχολή Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Αιγαίου και το Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας. To εν λόγω Τμήμα άλλωστε ήδη από το 2012 σε συνεργασία με το Institute of Migration and Ethnic Studies του Πανεπιστημίου του Άμστερνταμ οργανώνει στη Λέσβο Διεθνές Θερινό Σχολείο με τίτλο «Πολιτισμοί, Μεταναστεύσεις, Σύνορα».
Στόχος του Παρατηρητηρίου είναι η συστηματική καταγραφή των πολλαπλών – δημογραφικών, οικονομικών, θεσμικών, πολιτικών, θρησκευτικών και πολιτισμικών – διαστάσεων της προσφυγικής και μεταναστευτικής κρίσης τόσο ιστορικά όσο και σε καθημερινή βάση. To Παρατηρητήριο παρακολουθεί συγχρονικά και διαχρονικά την εξέλιξη του προσφυγικού και μεταναστευτικού φαινομένου στα νησιά του Αιγαίου και, ειδικότερα, στις περιοχές που αποτελούν κύριες πύλες εισόδου των προσφύγων και μεταναστών στον Ευρωπαϊκό χώρο, όπως είναι η Λέσβος, η Χίος, η Σάμος η Κως και η Λέρος, και ενδιαφέρεται ιδιαίτερα να αναδείξει από τα κάτω την οπτική των εμπλεκομένων μερών: των μεταναστών και προσφύγων, των τοπικών κοινωνιών και των ανθρωπιστικών δρώντων.
Το Παρατηρητήριο έχει σελίδα στο διαδίκτυο (βλ. https://refugeeobservatory.aegean.gr). Μέσα από τη σελίδα του Παρατηρητηρίου επιχειρείται η συστηματική διάχυση της πληροφορίας για την προσφυγική κρίση σε τακτική, περιοδική βάση και ο δημόσιος επιστημονικός διάλογος σε διεθνές επίπεδο. Παράλληλα το Παρατηρητήριο διαθέτει ειδικό Αποθετήριο στο οποίο αποταμιεύονται πρωτογενή και δευτερογενή δεδομένα που παράγονται από ποικίλους φορείς όσο και από το ίδιο το Παρατηρητήριο. Ειδικότερα το υλικό το οποίο συλλέγεται, κατηγοριοποιείται, οργανώνεται, ψηφιοποιείται και διατίθεται περιλαμβάνει ποικίλα αδημοσίευτα ή δημοσιευμένα τεκμήρια που συνδέονται με την προσφυγική «κρίση»: ημερολόγια, μαρτυρίες, επιστολές, σελίδες Facebook, στατιστικές και άλλες καταγραφές, θεσμικές ρυθμίσεις, δημοσιεύματα στον έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο, φωτογραφίες, βίντεο και άλλα πρωτογενή και δευτερογενή υλικά που συλλέγονται στη βάση των αρχών για τα πνευματικά δικαιώματα.
Το Παρατηρητήριο της Προσφυγικής Κρίσης ήδη από τον πρώτο χρόνο της λειτουργίας του έχει αποτελέσει χώρο αναφοράς και διαλόγου για όσους μελετούν την προσφυγική και μεταναστευτική κρίση στον ευρύτερο χώρο της Μεσογείου. Σε αυτό το πλαίσιο συνεργάζεται με επιστημονικούς, ερευνητικούς και ανθρωπιστικούς φορείς αλλά και με συλλογικότητες μεταναστών στην Ελλάδα και το εξωτερικό, οργανώνει επιστημονικές συναντήσεις και αναλαμβάνει πρωτοβουλίες για την καλύτερη οργάνωση της έρευνας και τον επιστημονικό διάλογο για το μεταναστευτικό και προσφυγικό ζήτημα. Επίσης προσφέρει ένα έγκυρο μέσο ενημέρωσης και ένα φόρουμ επικοινωνίας για την προσφυγική και μεταναστευτική κρίση με αποδέκτες τους ίδιους τους μετακινούμενους πληθυσμούς, τις τοπικές κοινωνίες, τους φορείς της δημόσιας διοίκησης και της ανθρωπιστικής διακυβέρνησης καθώς και τη διεθνή κοινή γνώμη.
