Του Δ. Κ. Χαλκιώτη*
Αναμφίβολα, η μεγαλύτερη παθογένεια του ελληνικού σχολείου σήμερα είναι η αδυναμία των μαθητών να χρησιμοποιήσουν τη σχολική γνώση για να ερμηνεύσουν τη φυσική και κοινωνική πραγματικότητα. Αντίστροφα, αδυνατούν να μετασχηματίσουν τις καθημερινές τους εμπειρίες και να τις εκφράσουν με όρους σχολικής γνώσης. Φαίνεται ότι οι μαθητές «μαθαίνουν» τη σχολική γνώση, αρκετοί την «αναπαράγουν» με επιτυχία στις εξετάσεις, αλλά δεν την «κατανοούν», δεν την εμπεδώνουν, καθώς δεν μπορούν να συσχετίσουν αυτά που μαθαίνουν στα επιμέρους μαθήματα με αυτά που έχουν μάθει σε άλλα μαθήματα, αλλά ούτε και να τα χρησιμοποιήσουν προκειμένου να αναλύσουν και να ερμηνεύσουν τον κόσμο στον οποίο ζουν. Βιώνουμε δηλαδή το φαινόμενο της εκπαίδευσης της αμάθειας όπως το χαρακτήρισε ο Ζαν Κλόντ Μισεά.
Βασική αιτία του φαινομένου είναι ότι οι μαθητές «μαθαίνουν»τη σχολική γνώση με μια τυποποιημένη διδασκαλία, η οποία όμως είναι αποκομμένη από την πραγματικότητα και τους μηχανισμούς παραγωγής της γνώσης. Οι ερευνητικές εργασίες, το πείραμα, η μελέτη των κοινωνικών φαινομένων με επισκέψεις σε χώρους έξω από το σχολείο, παρά τα βήματα που έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια, παραμένουν βασικά ζητούμενα. Απαράδεκτος και αναχρονιστικός είναι και ο εξετασιοκεντρικός προσανατολισμός του σχολείου (Λύκειο). Κυριαρχεί η απομνημόνευση της έτοιμης και αποσπασματικής γνώσης. Γι’ αυτό και οι μαθητές δεν «κατανοούν» και δεν έχουν κριτική ικανότητα, καθώς κατανόηση και κρίση σημαίνουν εξακρίβωση των σχέσεων του επιμέρους με το σύνολο.
Σύμφωνα με τον Gahdner, τα σχολεία έχουν διαμορφωθεί με τρόπους τέτοιους ώστε να απευθύνονται κυρίως σε μαθητές που παρουσιάζουν έναν συγκεκριμένο τρόπο σκέψης, εκείνους δηλαδή που βρίσκουν εύκολο να εργαστούν με τη γλώσσα και τη λογική (δύο από τις οκτώ νοημοσύνες, οι υπόλοιπες είναι η οπτικοχωρική, η σωματικο-αισθητική, η μουσική, η διαπροσωπική, η ενδοπροσωπική και η νατουραλιστική). Με άλλα λόγια τα σχολεία είναι προκατειλημμένα σε βάρος των ατόμων των οποίων οι δυνατότητες βρίσκονται σε άλλου είδους νοημοσύνες.
Ο επανασχεδιασμός των σχολείων με αντίστροφο τρόπο είναι πια επιτακτική ανάγκη. Το ερώτημα είναι ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος για να καλλιεργηθούν αυτές οι ικανότητες. Πώς μπορεί να εξασφαλισθεί η δυνατότητα των σχολείων να εκπαιδεύουν όλα τα παιδιά –και όχι μόνο εκείνα που παρουσιάζουν ένα συγκεκριμένο συνδυασμό γλωσσικών και λογικών δεξιοτήτων. Και αυτό γιατί λαμβάνοντας υπόψη τις ατομικές διαφορές, οποιοδήποτε θέμα οποιασδήποτε πολυπλοκότητας ή σπουδαιότητας, μπορεί να διδαχθεί με πολυάριθμους τρόπους. Για παράδειγμα μέσω ιστοριών, διαγραμμάτων, παιχνιδιών, ρόλων, χιούμορ, έργων τέχνης. Γιατί όταν διδάσκεται ένα θέμα με διαφορετικές μεθόδους, δυο σημαντικά πράγματα συμβαίνουν. Κατ’ αρχάς, δίνεται η δυνατότητα προσέγγισης όλων των μαθητών, επειδή κάποιοι μαθαίνουν καλύτερα μέσα από την αφήγηση, άλλοι μέσω ερωτήσεων, άλλοι μέσω λογικών αναλύσεων. Δεύτερον οι εκπαιδευτικοί δείχνουν πόσο καλά έχουν κατανοήσει κάτι, διότι οποιοσδήποτε κατανοεί πραγματικά ένα θέμα έχει τη δυνατότητα να το μεταδώσει ταυτόχρονα με πολλούς τρόπους.
Για παράδειγμα, υπάρχει μέθοδος με την οποία μαθαίνουν ανάγνωση και γραφή παιδιά ηλικίας τριών και τεσσάρων ετών μέσα από το παιχνίδι και τη διασκέδαση, δημιουργώντας προσωπικές σχέσεις με τους ήχους μέσα από συγκεκριμένες βιωματικές εμπειρίες. Αποκτούν δηλαδή την αντίληψη του πώς οι ήχοι και τα γραπτά σύμβολα λειτουργούν αντί να αντιμετωπίζουν τους ήχους ως απομονωμένες οντότητες. Ξεκινούν έτσι τη μαθησιακή τους πορεία απελευθερωμένα από τα μυστήρια της γραφής και της ανάγνωσης, με μια θετική και χαρούμενη στάση απέναντι στην ανάγνωση και τη γραφή, σε μαθησιακό περιβάλλον εντελώς ελεύθερο από το άγχος.
Γι’ αυτό λοιπόν χρειαζόμαστε ένα σχολείο που δε θα λειτουργεί με μια ισοπεδωτική ομοιομορφία απαιτώντας να προσαρμόζονται οι μαθητές σ’ αυτό, αλλά εκείνο στις ανάγκες και ιδιαιτερότητες των μαθητών του.
Ένα σχολείο στο οποίο ο μαθητής πρέπει να «μαθαίνει πώς να μαθαίνει». Τότε και μόνον τότε αποκτάει δικαίωμα στη γνώση. Να μην κυνηγάει εκείνος τη γνώση, αλλά η γνώση εκείνον. Σήμερα το σχολείο μας δίνει έμφαση στο «τι» και όχι στο «πώς» και «ποιος» που προσδιορίζουν το «τι». Δίνει υπερβολική έμφαση στις «απαντήσεις», ενώ θα έπρεπε να δίνει προτεραιότητα στις ερωτήσεις. Η στείρα εκμάθηση γνώσεων αναγκάζει τους μαθητές να τις εκλαμβάνουν ως δεδομένες, αφού δεν γνωρίζουν πώς αυτές έχουν προκύψει, πως είναι δηλαδή κατασκευασμένες. Στο σημερινό σχολείο δεν καλλιεργείται η κριτική σκέψη, ο μαθητής δεν αποκτά τα απαραίτητα ερμηνευτικά εργαλεία της πραγματικότητας, δεν μπορεί να απαλλαχθεί απ’ το δογματισμό της μιας και μοναδικής αλήθειας, να υπερκεράσει τη λογική του άσπρου ή μαύρου.
Σ΄ ένα τέτοιο σχολείο ο στόχος πρέπει να είναι η απελευθέρωση των εσωτερικών δυνάμεων της προσωπικότητας του μαθητή, όπου η μάθηση συντελείται με τρόπο διαδραστικό, βιωματικό, συμμετοχικό, κι όπου ο δάσκαλος είναι ο Σύμβουλος που απλά δείχνει τα μονοπάτια της γνώσης και στέκεται δίπλα τους.
Το σχολείο του 21ου αιώνα είναι το ευφυές και δημιουργικό σχολείο. Είναι ένα δημιουργικό εργαστήρι σκέψης και όχι ένα απλό διαχειριστικό εργαλείο γνώσης.
- Ο Δρ. Δ. Χαλκιώτης είναι Σύμβουλος στο Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής και Καθηγητής-Σύμβουλος στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.
