Η κλιματική κρίση και ο εκτοπισμός ανθρώπων αλληλοσυνδέονται ολοένα και περισσότερο. Οι καταστροφές που σχετίζονται με το κλίμα προκάλεσαν περισσότερους από τους μισούς νέους εκτοπισμούς το 2022, ενώ σχεδόν το 60 τοις εκατό των προσφύγων και των εσωτερικά εκτοπισμένων ζουν πλέον σε χώρες που είναι από τις πιο ευάλωτες στην κλιματική αλλαγή.

Παρότι σήμερα αντιλαμβανόμαστε περισσότερο τη σύνδεση μεταξύ κλιματικής αλλαγής και εκτοπισμού, οι τρόποι με τους οποίους η ραγδαία αλλαγή του κλίματος αναγκάζει τους ανθρώπους να μετακινούνται και δυσκολεύει ακόμα περισσότερο τη ζωή όσων έχουν ήδη εκτοπιστεί, είναι περίπλοκοι και μεταβάλλονται συνεχώς. Έτσι, βρίθουν μύθοι και παραπληροφόρηση. Συγκεντρώσαμε πέντε από τους πιο συνηθισμένους μύθους που σχετίζονται με την κλιματική κρίση και τον εκτοπισμό, καταρρίπτοντάς τους με όσα πραγματικά γνωρίζουμε.

Μύθος #1

Η κλιματική αλλαγή θα προκαλέσει τεράστιες μετακινήσεις πληθυσμών από τον Παγκόσμιο Νότο προς τον Παγκόσμιο Βορρά

Οι συνέπειες του κυκλώνα Μόκα στο χωριό Dar Paing στην πολιτεία Rakhine της Μιανμάρ (Ιούνιος 2023). © UNHCR/Reuben Lim Wende

Αλήθεια:

Η εκτίμηση αυτή δεν υποστηρίζεται από κανένα στοιχείο μέχρι στιγμής. Η πλειοψηφία των ανθρώπων που αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τις εστίες τους λόγω κλιματικών καταστροφών μετακινούνται εντός των χωρών τους. Το 2022, για παράδειγμα, οι καταστροφές προκάλεσαν αριθμό ρεκόρ 32,6 εκατομμυρίων εσωτερικά εκτοπισμένων, εκ των οποίων το 98 τοις εκατό μετακινήθηκαν εξαιτίας κινδύνων που σχετίζονται με τις καιρικές συνθήκες, όπως πλημμύρες, καταιγίδες, δασικές πυρκαγιές και ξηρασίες, σύμφωνα με το Διεθνές Κέντρο Παρακολούθησης του Εσωτερικού Εκτοπισμού (IDMC).

Λιγότερα είναι τα διαθέσιμα δεδομένα για τις διασυνοριακές μετακινήσεις ως αποτέλεσμα καταστροφών, αλλά γνωρίζουμε ότι το 70 τοις εκατό όλων των προσφύγων ζουν σε χώρες που γειτνιάζουν με τη χώρα καταγωγής τους. Είτε διαφεύγουν από συγκρούσεις  είτε από καταστροφές, οι άνθρωποι προτιμούν να παραμένουν όσο το δυνατόν πιο κοντά στο σπίτι και την οικογένειά τους. Όσοι αναγκάζονται να εγκαταλείψουν μια περιοχή που έχει πληγεί σοβαρά από την κλιματική αλλαγή είναι επίσης λιγότερο πιθανό να έχουν τα μέσα να διανύσουν μεγάλες αποστάσεις.

Μύθος #2

Οι άνθρωποι που εκτοπίζονται λόγω της κλιματικής αλλαγής είναι «κλιματικοί πρόσφυγες»

Μια γυναίκα που εκτοπίστηκε λόγω της έντονης ξηρασίας στην Αιθιοπία επιστρέφει στο κατάλυμά της, κρατώντας μια τσάντα με βασικά είδη που αγόρασε με χρηματική βοήθεια από την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες. © UNHCR/Tiksa Negeri

Αλήθεια:

Ο όρος «κλιματικοί πρόσφυγες» χρησιμοποιείται συχνά από τα μέσα ενημέρωσης προκειμένου να περιγράψει ανθρώπους που αναγκάζονται να μετακινηθούν από τις εστίες τους λόγω γεγονότων που σχετίζονται με το κλίμα. Ωστόσο, αυτός ο όρος δεν αναγνωρίζεται επισήμως στο διεθνές δίκαιο. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, οι περισσότεροι εκτοπισμοί που σχετίζονται με το κλίμα λαμβάνουν χώρα εντός των συνόρων ενός Κράτους, ενώ η Σύμβαση του 1951 για τους Πρόσφυγες προσφέρει προστασία μόνο σε όσους διαφεύγουν από πόλεμο, βία, συγκρούσεις ή διώξεις και έχουν διασχίσει διεθνή σύνορα για να βρουν ασφάλεια. Ο εκτοπισμός αποκλειστικά στο πλαίσιο της κλιματικής αλλαγής ή καταστροφών δεν καλύπτεται από τη Σύμβαση του 1951. Ωστόσο, η Σύμβαση μπορεί να εφαρμοστεί όταν η κλιματική αλλαγή αυξάνει τον κίνδυνο να βρεθεί ένα άτομο αντιμέτωπο με διωγμούς ή βία. Για παράδειγμα, στο βόρειο Καμερούν το 2021, εκατοντάδες άνθρωποι σκοτώθηκαν και δεκάδες χιλιάδες κατέφυγαν στο γειτονικό Τσαντ μετά τη βία που ξέσπασε μεταξύ βοσκών και ψαράδων εξαιτίας της μείωσης των υδάτινων πόρων από την κλιματική αλλαγή.

Περιφερειακά νομοθετικά κείμενα για τους πρόσφυγες μπορούν επίσης να παρέχουν προστασία. Τόσο η Σύμβαση του Οργανισμού Αφρικανικής Ενότητας όσο και η Διακήρυξη της Καρθαγένης στη Λατινική Αμερική αναγνωρίζουν ως πρόσφυγες όσους αναζητούν προστασία λόγω γεγονότων που «διαταράσσουν σοβαρά τη δημόσια τάξη», που θα μπορούσαν να περιλαμβάνουν καταστροφές που σχετίζονται με το κλίμα.

Μύθος #3

Όταν μιλάμε για εκτοπισμό ή μετακινήσεις που σχετίζονται με το κλίμα,  αναφερόμαστε μόνο σε άτομα που διαφεύγουν από ακραία καιρικά φαινόμενα

Μια γυναίκα περπατά δίπλα από μια μεγάλη λακκούβα με νερό που δημιουργήθηκε από βροχές στο Dori στη Μπουρκίνα Φάσο. © UNHCR/Nana Kofi Acquah

Αλήθεια:

Καθώς η κλιματική αλλαγή προκαλεί συχνότερα και πιο ακραία καιρικά φαινόμενα, περισσότεροι άνθρωποι εκτοπίζονται λόγω πλημμυρών, κυκλώνων και ξηρασίας. Οι σχεδόν 32 εκατομμύρια εκτοπισμοί που προκλήθηκαν από κινδύνους που σχετίζονται με τις καιρικές συνθήκες το 2022 αντιπροσωπεύουν αύξηση 41 τοις εκατό σε σύγκριση με τα επίπεδα του 2008. Αλλά εκτός από τους εκτοπισμούς που προκύπτουν άμεσα ως αποτέλεσμα ακραίων καιρικών συνθηκών, η κλιματική αλλαγή είναι αυτό που ονομάζουμε «πολλαπλασιαστής απειλών» — μεγεθύνει τον αντίκτυπο άλλων παραγόντων που μπορούν να συμβάλουν στον εκτοπισμό, όπως είναι η φτώχεια, η απώλεια των μέσων διαβίωσης και οι εντάσεις που σχετίζονται με τη μείωση των φυσικών πόρων και τη δημιουργία συνθηκών που μπορεί εν τέλει να οδηγήσουν σε σύγκρουση και εκτοπισμό. Στη Μπουρκίνα Φάσο, για παράδειγμα, μερικές από τις χειρότερες βιαιοπραγίες και περιστατικά εκτοπισμού των τελευταίων ετών σημειώθηκαν στις φτωχότερες περιοχές που έχουν πληγεί περισσότερο από την ξηρασία και όπου ένοπλες ομάδες έχουν εκμεταλλευτεί τις διενέξεις για τους περιορισμένους υδάτινους πόρους και τις εκτάσεις καλλιεργήσιμης γης. Ταυτόχρονα, η βία και οι συγκρούσεις μπορούν να υπονομεύσουν σοβαρά την ικανότητα των κυβερνήσεων να αντιμετωπίσουν τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής.

Μύθος #4

Μπορούμε να προβλέψουμε τον αριθμό των ανθρώπων που θα εκτοπιστούν εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής

Για την αντιμετώπιση της ερημοποίησης στη βόρεια περιοχή του Καμερούν, οι εσωτερικά εκτοπισμένοι (IDPs) και οι ντόπιοι έχουν φυτέψει 2.000 δέντρα στο Bogo όπου φιλοξενούνται εσωτερικά εκτοπισμένοι. © UNHCR/Eugene Sibomana

Αλήθεια:

Αν και γνωρίζουμε ότι οι ξαφνικές καταστροφές εκτοπίζουν εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο, η περίπλοκη διασύνδεση μεταξύ κλίματος και άλλων παραγόντων, όπως οι συγκρούσεις και η ευαλωτότητα, δεν μας επιτρέπουν να γνωρίζουμε πόσοι εκτοπισμοί μπορούν να αποδοθούν μόνο στην κλιματική αλλαγή.

Η πρόβλεψη του αριθμού των ανθρώπων που θα εκτοπιστούν στο μέλλον είναι ακόμη πιο δύσκολη επειδή αυτός ο αριθμός θα καθορiστεί σε μεγάλο βαθμό από τα μέτρα που λαμβάνουμε τώρα για να περιορίσουμε την άνοδο της θερμοκρασίας και να προσαρμοστούμε στο  κλίμα, που αλλάζει. Αυτό που μπορούμε να κάνουμε σήμερα είναι να χρησιμοποιούμε δεδομένα για να υπολογίζουμε τάσεις και μελλοντικούς κλιματικούς κινδύνους, να προβλέπουμε την ευαλωτότητα διαφορετικών πληθυσμών και να εντοπίζουμε προσπάθειες προσαρμογής και ετοιμότητας που μπορούν να μετριάσουν αυτούς τους κινδύνους. καθώς και μελλοντικούς εκτοπισμούς. Το Sahel Predictive Analytics Project, για παράδειγμα, προσδιορίζει βασικούς παράγοντες ευαλωτότητας στο Σαχέλ – συμπεριλαμβανομένης της κλιματικής αλλαγής – και στη συνέχεια κάνει προβλέψεις για το πώς αυτοί οι κίνδυνοι μπορεί να αλλάξουν στο μέλλον ανάλογα με το πόσο έγκαιρη είναι η ανταπόκριση.

Μύθος #5

Είναι πολύ αργά, δεν μπορούμε να κάνουμε κάτι για να εμποδίσουμε τον εκτοπισμό που σχετίζεται με την κλιματική αλλαγή.

Μέλη μιας εθελοντικής ομάδας προσφύγων πυροσβεστών σβήνουν μια εστία φωτιάς κοντά στο κέντρο φιλοξενίας Mbera στη Μαυριτανία. © UNHCR/Colin Delfosse

Αλήθεια:

Είναι αλήθεια ότι το κλίμα ήδη αλλάζει και ότι η μέση θερμοκρασία είναι τώρα περίπου 1,1°C υψηλότερη απ’ ό,τι ήταν στα τέλη του 1800. Όμως, δεν είναι πολύ αργά για να δράσουμε, είτε για να μειώσουμε τις εκπομπές και να ελαχιστοποιήσουμε την περαιτέρω θέρμανση του πλανήτη, είτε για να επενδύσουμε σε δράσεις προσαρμογής που αυξάνουν την ανθεκτικότητα των ευάλωτων πληθυσμών και μειώνουν τον κίνδυνο εκτοπισμού των ανθρώπων ή άλλων δυσμενών επιπτώσεων. Μπορούμε να βοηθήσουμε τους ανθρώπους να προετοιμαστούν καλύτερα για ακραίες καιρικές συνθήκες και να προσαρμοστούν στο μεταβαλλόμενο κλίμα. Μπορούμε επίσης να αντιμετωπίσουμε ορισμένες από τις άλλες βασικές αιτίες εκτοπισμού που επιδεινώνονται από την κλιματική αλλαγή, όπως είναι η φτώχεια, οι ανισότητες και η βία.

Οι πρόσφυγες και οι εσωτερικά εκτοπισμένοι είναι ανάμεσα σε εκείνους που αναλαμβάνουν δράση για την οικοδόμηση ανθεκτικότητας και την προσαρμογή στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, για παράδειγμα μέσω προγραμμάτων δενδροφύτευσης, εκστρατειών άσκησης πίεσης, προσπαθειών ετοιμότητας για καταστροφές και καταπολέμησης δασικών πυρκαγιών. Στη φετινή Διάσκεψη του ΟΗΕ για την Κλιματική Αλλαγή στο Ντουμπάι – COP28 – ζητούν περισσότερη υποστήριξη για τις προσφυγικές οργανώσεις που πραγματοποιούν τέτοιες παρεμβάσεις και για μια θέση στο τραπέζι, ώστε να διασφαλιστεί ότι δεν λαμβάνονται αποφάσεις για αυτούς, χωρίς αυτούς.