Συνέντευξη στην Ελένη Γουρνέλου*
Οι δημιουργίες του, φτιαγμένες από γυαλί, μέταλλο και πέτρα μεταμορφώνουν δημόσιους χώρους και φυσικά τοπία και κοσμούν ιδιωτικές συλλογές και μουσεία από τα Απέννινα Όρη ως την Κίνα. Με αφορμή την επίσκεψή του στο νησί που έχει ως σκοπό την εγκατάσταση ενός νέου γλυπτού του, ο περιζήτητος και πολυτιμημένος Έλληνας γλύπτης Κώστας Βαρώτσος μιλάει στα “Πολιτικά” για την αγαλλίαση που μπορεί να σου προσφέρει ένα έργο Τέχνης για τον περίφημο “Δρομέα” του, για την αναλλοίωτη πολιτισμική φυσιογνωμία του νησιού και την στάση των Λέσβιων απέναντι στο προσφυγικό, αλλά και για την οικουμενικότητα της Τέχνης που μπορεί και πρέπει να μιλάει “σε όλο τον κόσμο”.
Κε Βαρώτσο είστε ένας αναγνωρισμένος καλλιτέχνης διεθνώς. Ταξιδεύετε σε όλο τον κόσμο με την ταυτότητα του Έλληνα, έχετε βραβευτεί για το έργο σας αρκετές φορές και υπάρχουν χώρες όπως η Ιταλία όπου βρίσκουμε έργα σας κάθε 250 χλμ., αν δεν κάνω λάθος. Θα λέγατε ότι στην Ελλάδα το έργο σας τυγχάνει της ίδιας αναγνώρισης; Κι αν όχι που νομίζετε ότι οφείλεται αυτό; Στην παιδεία των Ελλήνων, στους φόβους τους απέναντι στο μοντέρνο και το διαφορετικό; Θα λέγατε δηλαδή ότι οι άλλες κοινωνίες είναι πιο έτοιμες να δεχτούν και να υποστηρίξουν ένα έργο όπως το δικό σας ή και άλλων συμπατριωτών μας που διαπρέπουν στο εξωτερικό περισσότερο απ’ ότι στην Ελλάδα;
Κ.Β. Η ερώτηση είναι καλή αλλά νομίζω ότι δεν είναι ακριβώς έτσι τα πράγματα. Εγώ και στην Ευρώπη, στην Ιταλία και στην Ελβετία που έχω έργα μου έχω αντιμετωπίσει διαφορετικές συμπεριφορές απέναντί μου ανάλογα με το που πάω. Δηλαδή, ανάλογα σε ποιόν τόπο πηγαίνω υπάρχει διαφορετική πολιτιστική υπόσταση και διαφορετική κουλτούρα. Και η Ελλάδα έχει τη δικιά της κουλτούρα. Και εγώ δεν ξεχνάω ότι στην Ελλάδα έχω πάρα πολλούς φίλους που με εκτιμούν, με αγαπούν, με στήριξαν και εξακολουθούν να με στηρίζουν και να υποστηρίζουν το έργο μου. Υπάρχει ένα χαρακτηριστικό που το λέω πάντα. Ότι, δηλαδή, ο μέσος Έλληνας όπως και ο μέσος Ελβετός, ο μέσος Αμερικάνος κ.ο.κ. έχει ένα ένστικτο που μπορεί να μην βασίζεται αποκλειστικά στην παιδεία ή στο γεγονός ότι γνωρίζει πολύπλοκα πράγματα ή γενικά πράγματα της τέχνης, αλλά έχει ένα ένστικτο και καταλαβαίνει πότε τα πράγματα από μόνα τους είναι αληθινά. Για παράδειγμα θυμάμαι ένα έργο που έχω κάνει στην Κύπρο, τον «Ποιητή». Συγκεκριμένα καθόμουν σε ένα δένδρο την τελευταία ημέρα πριν φύγω έβλεπα το έργο. Εκείνη τη στιγμή από αυτό το σημείο περάσαν δυο γεροντάκια (είχε ένα γηροκομείο εκεί κοντά) και άκουσα τη συζήτηση που είχαν μεταξύ τους. Δεν είχε άλλο κόσμο εκεί κοντά. Ακούω, λοιπόν, τον άνδρα να λέει: «Βρε παιδί μου τι είναι τούτο εδώ το πράγμα που βάλανε εδώ πέρα;» και αναφερόταν στο γλυπτό μου….και γυρνάει η γυναίκα του και του απαντά: «Δεν ξέρω τι είναι Γιώργο μου…αλλά είναι ωραίο πράγμα!» Η λέξη άγαλμα, ξέρεις, προέρχεται από τη λέξη αγάλλομαι. Κι αυτή η αγαλλίαση συμβαίνει στην τέχνη όταν η τέχνη είναι αληθινή και τότε προκύπτει αυτό το μαγικό που πραγματικά δεν εξηγείται….
Δηλαδή υπάρχουν πράγματα της ψυχής ή της αισθητικής των ανθρώπων που ανεξάρτητα από το πολιτισμικό τους υπόβαθρο μπορούν να καταλάβουν με βάση το ένστικτό τους;
Κ.Β. Ακριβώς. Κοίταξε, η Ελλάδα δεν έχει περάσει βιομηχανική επανάσταση, ούτε αναγέννηση… όμως, παρ’ όλα αυτά και παρά το γεγονός ότι η Ελλάδα ξαναέγινε αυτόνομο κράτος αρκετά αργότερα, παραμένει το ένστικτο του ανθρώπου που καταλαβαίνει την αλήθεια και ότι αυτό που του δείχνεις δεν είναι για να τον κοροϊδέψεις. Πιστεύω ότι για να κατανοήσεις την τέχνη δεν χρειάζεται να χρησιμοποιήσεις μόνο τη σκέψη σου αναλυτικά ή να έχεις γνώσεις….Είναι η ενεργοποίηση πολλών αισθήσεων όπως του βλέμματος, της γεύσης, του χαδιού. Πολλά, μάλιστα, από τα δικά μου γλυπτά μπορεί να δημιουργήσουν κι ένα φόβο π.χ. μπορεί κάποιος να φοβάται να τα ακουμπήσει γιατί φοβάται μήπως κοπεί. Σου απαγορεύει, κατά κάποιο τρόπο, το ίδιο γλυπτό να το αγγίξεις. Αλλά και αυτό είναι και μια αίσθηση αφής, επίσης.
Το έργο ενός καλλιτέχνη και, στην περίπτωση μας, ένα δικό σας έργο, είναι δυνατόν να αντικατοπτρίζει το πολιτικό ή το κοινωνικό σκηνικό της χώρας; Θα λέγατε, δηλαδή, ότι τα έργα σας εμπεριέχουν ένα πολιτικό ή κοινωνικό μήνυμα το οποίο σας εκφράζει αλλά και παράλληλα αποτυπώνει μια συγκεκριμένη περίοδο στην ιστορία ή ότι είναι έργα που κατασκευάζονται με μια εξέλιξη στο χώρο και στον χρόνο;
Κ.Β. Από τη στιγμή που κάνεις κάτι το οποίο εκ των πραγμάτων, εκ της φύσεως του επηρεάζει το κοινωνικό σύνολο είναι μια πολιτική κίνηση. Κι όταν παράγεις πολιτισμό πάλι είναι μια πολιτική κίνηση. Το να διαχειρίζεται πολιτισμό επίσης είναι πολιτική πράξη γιατί το έργο δεν τοποθετείται κάπου σ’ ένα τόπο τυχαία. Εγώ δεν το κάνω αυτό. Βάζοντας ένα έργο σ’ ένα τόπο εκφράζουμε τη πολιτισμική υπόσταση αυτού του τόπου. Το έργο είναι το μέσον για να εκφραστεί το πολιτισμικό υπόβαθρο ενός τόπου. Κι αυτό είναι μια βαθιά πολιτική στάση. Οι πολιτικοί μας κάνουν ένα πολύ βασικό λάθος πάνω σε αυτό. Ενώ είναι διαχειριστές του πολιτισμού λόγω της θέσης τους, εκείνοι νομίζουν ότι δημιουργούν πολιτισμό και ότι είναι αυτοί οι ίδιοι είναι το έργο. Νομίζουν, δηλαδή, ότι αυτοί οι ίδιοι είναι το γλυπτό… το πολιτισμικό προϊόν, δηλαδή.
Πάνω σε αυτό που αναφέρατε θα μπορούσαμε να πούμε για τον «Δρομέα» που, είναι το πιο γνωστό σας έργο στην Ελλάδα, ότι εξέφραζε την πολιτική κατάσταση εκείνης της περιόδου;
Κ.Β. Ο «Δρομέας» έγινε το 1988. Αν θυμάσαι την περίοδο εκείνη και, παρά τα όποια προβλήματα υπήρχαν, ήταν μια από τις πιο δυναμικές περιόδους της ελληνικής ιστορίας. Ήταν δηλαδή η στιγμή εκείνη όπου η Ελλάδα προσπαθούσε να μαζέψει τα κομμάτια της και να αποκτήσει μια νέα ταχύτητα. Δηλαδή, ήθελε η Ελλάδα να ξαναγίνει ένα ισότιμο μέλος της Ευρώπης. Και αυτό δεν το ήθελε μόνο γραφειοκρατικά αλλά ήταν κι ένα προσωπικό στοίχημα του κάθε Έλληνα να αισθανθεί Ευρωπαίος. Ότι είναι κι αυτός ένα μέρος της ευρωπαϊκής κοινότητας. Η Ελλάδα έμπαινε σε μια τρομακτική ταχύτητα προσπαθώντας να ακολουθήσει μεγάλα θηρία- κράτη όπως η Γαλλία, η Ιταλία, η Γερμανία κλπ. σε ένα ‘στοίχημα’ που λεγόταν Ευρωπαϊκή κοινότητα. Επομένως ο «Δρομέας» δεν ήταν παρά η σύνδεση των θραυσμάτων προς μια νέα κατεύθυνση. Θυμάμαι ένας ταξιτζής που δεν γνώριζε ότι εγώ είμαι αυτός που έφτιαξε το γλυπτό μου είχε πει ενώ ήμουν μέσα στο ταξί: «Τι είναι αυτό το πράγμα; Είναι σαν να πήραν φόρα τα μπάζα και να φύγανε…» και γέλαγε. Ουσιαστικά η Ελλάδα τι είναι; «Μπάζα» ιστορίας. Όπου και να πας τι θα δεις; Μπάζα πεταμένα από εδώ κι από εκεί…Είναι η τρομακτική διαστρωμάτωση ιστορίας που έχει ο τόπος και όπου εμείς καλούμαστε να βάλουμε το ένα μπάζο πάνω στο άλλο και με αυτόν τον τρόπο να ξανά στήσουμε ουσιαστικά το άρμα το οποίο θα μπορέσει να προχωρήσει και να εκφράσει αυτό το πολιτισμικό μεγαθήριο που είναι ο ελληνικός πολιτισμός. Αυτό είναι το ζητούμενο. Ο «Δρομέας» υποσυνείδητα μπήκε στη συνείδηση του μέσου Έλληνα ο οποίος εκφράστηκε μέσα από αυτό το έργο.
…ό,τι έφευγε μπροστά, δηλαδή;
Κ.Β. Έτσι! Γιατί τότε έτσι αισθανόταν η γενιά μας ότι δηλαδή η κάθε μέρα ήταν καλύτερη και εμείς πηγαίναμε μπροστά μαζεύοντας τα κομμάτια μας.
Και αν θέλαμε αυτό να το αντιπαραβάλλουμε με τις σημερινές γενιές ποιος θα λέγαμε ότι είναι ο αντίστοιχος «Δρομέας» του σήμερα; Αυτό, δηλαδή, που υπάρχει μέσα στην κοινωνία πως νομίζετε ότι θα μπορούσε να εκφραστεί μέσα από ένα έργο που να μπορεί κάτω από τις σημερινές συνθήκες να εκφράσει αυτό που ταλανίζει τη σύγχρονη κοινωνία;
Κ.Β. Αυτό λειτουργεί και λίγο αυτόνομα. Το συναίσθημα εκείνης της περιόδου που λειτούργησε ως ‘μαζεύω τα κομμάτια μου και τρέχω μπροστά’ ταυτόχρονα είναι ένα οικουμενικό συναίσθημα. Αυτή η κίνηση δεν αφορά μόνο την Ελλάδα. Εξάλλου η τέχνη γίνεται μεγάλη τέχνη όταν είναι οικουμενική. Όταν αυτό το αντικείμενο που δημιουργεί η τέχνη μιλάει σε όλο τον πλανήτη. Αυτό είναι και το ζητούμενο για ένα έργο τέχνης όταν είναι πραγματικό. Να μιλάει σε όλο τον κόσμο.
Και πώς μπορεί κάτι υποκειμενικό που, το σκέφτεται ένας καλλιτέχνης, είτε είναι γλύπτης, είτε είναι ποιητής, είτε συγγραφέας, να παίρνει αυτή τη διάσταση του οικουμενικού; Πώς, δηλαδή, ενώ κάποια πράγματα φαίνεται ότι απασχολούν έναν μόνο άνθρωπο μπορούν να γίνουν εν τέλει οικουμενικά;
Κ.Β. Πολλές φορές επειδή, πολλοί από εμάς, δεν ταξιδεύουμε συνέχεια αλλά ζούμε σε μια περιορισμένη γεωγραφική περιοχή, ξεχνάμε αυτή τη διαπολιτισμικότητα που διαπερνά όλο τον πλανήτη και την ιστορία του. Δεν είναι ξεκομμένα αυτά που συμβαίνουν. Για παράδειγμα σήμερα βγήκε ένας νέος Πρόεδρος στη Αμερική. Εμένα με συγκλόνισε αυτό το γεγονός. Δεν εννοώ αρνητικά ή θετικά. Το ίδιο με συγκλόνισε και ο Κινέζος Πρόεδρος ή και ο Τσίπρας όταν βγήκε στην Ελλάδα. Κι αυτό σημαίνει διαπολιτισμικότητα και διαπληροφόρηση. Αυτό δε συνέβαινε κι από την αρχαιότητα, μη νομίζεις… Οι μετακινήσεις πληθυσμών γινόντουσαν από τότε. Δεν την ανακαλύψαμε εμείς τώρα.
Με αυτή τη έννοια θα ήθελα να σας ρωτήσω και κάτι για τον τόπο εδώ, τη Λέσβο. Δηλαδή, αυτό το φαινόμενο που είναι το προσφυγικό και το οποίο δεν είναι κάτι καινούργιο αλλά συνεχίζεται στους αιώνες και που προφανώς είναι κι ένα πολιτικό γεγονός τι έναυσμα θα μπορούσε να σας δώσει ώστε να δημιουργήσετε ένα πολιτικό έργο που ενώ θα συνδέεται με τον τόπο, ταυτόχρονα θα εμπεριέχει και ένα οικουμενικό μήνυμα;
Κ.Β. Εμένα από το ταξίδι μου στη Λέσβο, αυτό που μου έμεινε είναι ένα στοιχείο το οποίο, πίστεψέ με, από την προηγούμενη εμπειρία μου δεν το περίμενα να συμβαίνει. Πριν έλθω στη Λέσβο ένοιωθα ότι το νησί λόγω της βίαιης μετανάστευσης και όλα αυτά που γίνονται εδώ θα μπορούσε να είχε αποσταθεροποιηθεί. Δηλαδή, ότι θα μπορούσε να καταρρεύσει ο κοινωνικός ιστός. Αυτό φοβόμουνα όταν άκουγα τα γεγονότα από τις ειδήσεις και παρακολουθούσα όλα αυτά τα πράγματα από μακριά. Όμως, όταν έφθασα εδώ και γυρίσαμε όλα αυτά τα χωριά της Λέσβου αλλά και την πόλη και είδα τη γεωγραφία του τόπου, διαπίστωσα ότι είναι αδύνατον να αποσταθεροποιηθεί αυτό το νησί. Ό,τι και να γίνει… Είναι ένα νησί που έχει μια τόσο βαθιά πολιτισμική διαστρωμάτωση που δεν καταλαβαίνει τίποτα! Εγώ, τουλάχιστον, αυτό ένοιωσα.
Αυτό εξηγεί και την ανεκτικότητα των κατοίκων ενδεχομένως;
Κ.Β. Και τη ψυχραιμία αντιμετώπισης μιας πρωτοφανούς κατάστασης που το νησί αντιμετώπισε πέρυσι όπου γινόταν πανικός…
Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ένα έργο μπορεί να χαρακτηριστεί διαχρονικό; Δηλαδή, να εξελίσσεται έτσι που να έχει υπόσταση σε διαφορετικές στιγμές στην ιστορία; Ένα τέτοιο παράδειγμα θα λέγαμε ότι μπορεί να είναι και το άγαλμα της Μικρασιάτισσας μάνας στην Απάνω Σκάλα εδώ στη Λέσβο που συμβολίζει το προσφυγικό ζήτημα…
Κ.Β. Θα επαναλάβω ότι όταν το έργο είναι πραγματικό και διαπολιτισμικό με οικουμενικές έννοιες όπως ανέφερα και προηγουμένως μπορεί να εξακολουθεί να σηματοδοτεί σε διαφορετικούς χρόνους τα ίδια μηνύματα και να παραμένει διαχρονικό. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι τα αφρικανικά τοτέμ τα οποία εκπροσωπούν πολιτισμούς που είναι πολύ μακριά από εμάς. Δεν έχουμε καμία σχέση εμείς με αυτόν τον πολιτισμό αλλά συμβαίνει αυτά τα έργα μάς συγκλονίζουν ακόμα και μάς επηρεάζουν. Από την άλλη μεριά, είδα πράγματα στην Ιαπωνία όταν πήγα που με συγκλόνισαν παρά το γεγονός ότι οι Ιάπωνες έχουν εντελώς διαφορετική αίσθηση του χρόνου και του τόπου από εμάς. Είναι διαφορετική η χωροχρονική τους υπόσταση. Όμως, εκφράζουν ένα συγκεκριμένο πολιτισμό ο οποίος μπορεί να με συγκινήσει και να εκφράσει και πολλά από τα δικά μου συναισθήματα. Όταν ένας πολιτισμός εκφράζεται σωστά δεν μπορεί να μην ακουμπάει πράγματα δικά μου, επίσης. Πιστεύω στην οικουμενικότητα της πραγματικότητας. Όταν για παράδειγμα ένα δένδρο μεγαλώνει εδώ, μεγαλώνει ταυτόχρονα και σε όλο τον πλανήτη. Για παράδειγμα οι φιστικιές δεν υπήρχαν στην Αίγινα αλλά τις έφεραν από αλλού. Και μια χαρά μεγάλωσαν και στην Αίγινα… Θέλω να πω ότι αφού μπορεί ένα δένδρο να το μεταφυτέψεις κάπου αλλού έτσι συμβαίνει και με τις μετακινήσεις του ανθρώπου που μπορεί να πηγαίνει όπου θέλει και όπου μπορεί. Κι αυτό συνέβαινε όλες τις εποχές.
Ναι αλλά δεν θα πρέπει και ο άνθρωπος να έχει κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που να μπορεί να ενσωματωθεί και να δημιουργήσει σ’ ένα τόπο; Μπορεί για παράδειγμα ένας άνθρωπος αν μετακινηθεί χωρίς τη θέλησή του σε έναν ξένο τόπο να μη μπορεί να λειτουργήσει το ίδιο σωστά όπως λειτουργεί σε έναν άλλο.
Κ.Β. Ναι, πράγματι. Εμένα για παράδειγμα αν με βάλεις σε έναν άλλο τόπο δεν μπορώ να λειτουργήσω το ίδιο καλά όσο εδώ. Μόνο στην Ελλάδα μπορώ να μείνω. Μια λεμονιά δεν μπορεί να πάει στον Β. Πόλο. Όμως, αυτό που λέω είναι ότι ο πλανήτης που ζούμε ανήκει σε όλους τους κατοίκους του. Θα πρέπει, δηλαδή, οποιοσδήποτε άνθρωπος αυτού του πλανήτη να έχει τη δυνατότητα και το δικαίωμα κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες να μπορεί να πάει να ζήσει όπου θέλει. Αυτό το πιστεύω ακράδαντα. Αν εγώ θέλω να πάω να ζήσω κάπου θα πρέπει να μπορώ να το κάνω χωρίς εμπόδιο. Γιατί; Γιατί αυτό επιθυμώ. Αυτό βέβαια είναι διαφορετικό από τη βίαιη μετανάστευση που για κάποιο λόγο γίνεται με σκληρό τρόπο και αναγκάζει τους ανθρώπους να ξεριζωθούν. Δεν μιλάω γι’ αυτό. Ο πόλεμος είναι μια βίαιη, έκτακτη ανάγκη που δεν έχει σχέση με αυτό που είπα προηγουμένως. Γι’ αυτό και ο χειρισμός ενός τέτοιου ζητήματος όπως είναι το προσφυγικό είναι πολύ ευαίσθητος και οπωσδήποτε είναι πολιτικός.
Πώς αισθανθήκατε την ενέργεια και το φως αυτού του νησιού κατά την παραμονή σας εδώ; Ας μην ξεχνάμε ότι για το λεσβιακό φως έχει εμπνεύσει σημαντικούς καλλιτέχνες, συγγραφείς, ποιητές και ζωγράφους αλλά και ανθρώπους της διανόησης. Εσείς κάνατε κάποιες σκέψεις ή σχέδια, εμπνευστήκατε ίσως από κάποια σημεία του τόπου μας; Θα θέλατε να αφήσετε ένα έργο σας εδώ που να περιγράφει τα σήματα που σας εξέπεμψε αυτός ο τόπος;
Κ.Β. Με την άφιξή μου στο νησί συνειδητοποίησα όπως είπα και προηγουμένως αυτή τη πολιτισμική θωράκιση της Λέσβου. Δεν έχει καταφέρει κανείς και, μιλάω σε μάκρος χρόνου, να αλλοιώσει τη φυσιογνωμία αυτού του νησιού και αυτό, ξέρεις, είναι πάρα πολύ σπάνιο. Δεν το έχω δει σε άλλα νησιά. Το δεύτερο πράγμα που παρατήρησα έχει να κάνει με μια γεωγραφική, γεωπολιτική και γεωδυναμική σημασία την οποία διακρίνεις στην αρχιτεκτονική των χωριών, στο γεγονός ότι υπάρχουν Μουσεία όπως είναι το Μουσείο του Απολιθωμένου Δάσους και να αντιληφθείς τη γεωδυναμική εξέλιξή του ή το Μουσείο Τεριάντ που είναι και το πρώτο μουσείο σύγχρονης τέχνης στην Ελλάδα. Όλη η εξέλιξη αυτού του νησιού έχει βρει τον τρόπο να εκφραστεί συνειδητά και με υπόσταση. Δηλαδή, δεν είναι ένα νησί αεράτο που ζει με τη μέρα. Όπως άλλα νησιά που ζουν στο εφήμερο της μέρας δηλαδή….Το νησί αυτό έχει τη δική του υπόσταση και ιστορία και αυτό το υποστηρίζει πολιτιστικά με κάθε δυνατό τρόπο.
Μου κάνει εντύπωση πώς μέσα σε λίγες ημέρες καταφέρατε να παρατηρήσετε και να αφομοιώσετε τόσα πράγματα για το νησί και τα οποία μπορείτε εκ των υστέρων να τα προσδιορίζετε με ακρίβεια.
Κ.Β. Μα είναι η δουλειά μου αυτή. Δεν γίνεται αλλιώς.
Κε Βαρώτσο βλέπουμε ότι τα τελευταία χρόνια χρησιμοποιείτε περισσότερο το γυαλί ως μέσον έκφρασης. Γιατί το γυαλί; Τι εκφράζετε μέσα από αυτό το υλικό και ποιος κερδίζει μέσα από την κατασκευή αυτών των γυάλινων έργων κατά την άποψή σας; Η αιχμηρότητα, η καθαρότητα, η διαφάνεια, το φως, η ενέργεια ή μήπως κάτι άλλο;
Κ.Β. Η πρόθεση μου να χρησιμοποιήσω διαφανή υλικά είχε ξεκινήσει από πολύ νωρίς. Από τότε που ήμουν στην Σχολή της Ρώμης. Κι αυτό γιατί από τότε είχα αντιληφθεί κάποια πράγματα. Κι εδώ θα ήθελα να υποστηρίξω μια θεωρητική άποψη που έχω. Είχα καταλάβει από εκείνη την περίοδο ότι η έννοια του χρόνου είχε δημιουργηθεί πάνω στην έννοια του χώρου. Οι δυο αυτές έννοιες, ο χρόνος και ο χώρος, είναι αφηρημένες και πρέπει να έχεις κάποια στοιχεία για να μπορέσεις να τα προσδιορίσεις. Και για να γίνει αυτό θα πρέπει να έχεις κάτι. Δηλαδή, για να προσδιορίσεις τον χρόνο και τον χώρο θα πρέπει να έχεις τόσο ένα υποκείμενο όσο κι ένα αντικείμενο ή να έχεις δυο αντικείμενα. Το ίδιο συμβαίνει και στον χώρο. Με την βιομηχανική επανάσταση αυτή η ισορροπία χρόνου – χώρου άρχισε να αλλοιώνεται και να δίνεται περισσότερη σημασία στο χρόνο ενώ παράλληλα διογκωνόταν και το μέτρο της ανάλυσης. Αυτό βάθυνε πολύ και φτάσαμε στο σημείο αυτού που ονομάζω ‘χρονικοποίηση του χώρου’. Όταν, λοιπόν, ξεκίνησα τη δουλειά μου, άρχισα να ψάχνω τρόπους να διογκώσω την έννοια του χώρου για να ισορροπήσει αυτό το χάσμα. Προσπάθησα, λοιπόν, να βρω περισσότερο χώρο και γι’ αυτό επέλεξα τα διαφανή υλικά ώστε να φαίνεται μέσα τους ο χώρος. Το γυαλί είναι ένα Container (δοχείο) χώρου. Είναι σαν να βάζεις το ένα γυαλί πάνω στο άλλο και να χτίζεις. Όπως με τις πέτρες. Μέσα από αυτό προσπάθησα να βρω την έννοια του χώρου και του χρόνου και άρχισα από πολύ νέος να δουλεύω πάνω σε αυτό γιατί είχα σαν στόχο να αναδείξω το χώρο για να του δώσω τη σημασία που του αξίζει. Πιστεύω, λοιπόν, από τότε μέχρι και σήμερα ότι για να εκφραστεί ένας πολιτισμός και να έχει προϊόντα και δυνατή παρουσία στον πλανήτη πρέπει ο χώρος και ο χρόνος να είναι ισορροπημένα.
Δηλαδή το έργο σου θα λέγαμε ότι λειτούργησε σαν ένα δοχείο όπου μέσα του ήταν συνενωμένος ο χρόνος και ο χώρος.
Κ.Β. Ναι ήταν δυο στοιχεία –ο χρόνος και ο χώρος- τα οποία ήταν συνενωμένα.
Μήπως γι’ αυτό είναι και τόσο μεγάλα τα έργα σου; Μέσα από την αγωνία σου αυτή να συνενώσεις αυτές τις δυο έννοιες;
Κ.Β. Το μέγεθος προκύπτει από τον χώρο που τοποθετείται το έργο. Έχει να κάνει με την Πόλη. Γιατί αν βγαίνεις από ένα δωμάτιο και πηγαίνεις στην Πόλη τα μεγέθη και οι αναλογίες αλλάζουν. Γίνονται μεγέθη της Πόλης.
Δηλαδή, βγαίνοντας στο αστικό τοπίο και παίρνοντας τη θέση μου μέσα σε αυτό, σηματοδοτώ ανάλογα κάτι μέσα στην ίδια την Πόλη ανάλογα με το μέγεθος που είμαι και τοποθετούμαι σε αυτήν.
Κ.Β. Ακριβώς.
Όταν κατασκευάζετε ένα έργο τι είναι για εσάς πιο σημαντικό; Το σχεδιάζετε έτσι ώστε το έργο να είναι πομπός ή μήπως και δέκτης; Υπάρχει, δηλαδή, για εσάς μια διαδραστικότητα στην εικαστική παρέμβαση των έργων σας στον δημόσιο χώρο;
Κ.Β. Μου αρέσει αυτή η ερώτηση. Θα αναφέρω ένα παράδειγμα γι’ αυτό που ρωτάς. Ξέρεις το πόσο πομπός και πόσο δέκτης είναι ένα έργο καμιά φορά σε εκπλήσσει. Κι αυτό συμβαίνει γιατί αυτό προκύπτει από την συμπεριφορά και τη κίνηση των ανθρώπων μέσα στο χώρο. Κάποια στιγμή έλαβα ένα μήνυμα από κάποιον Ελβετό ξενοδόχο ο οποίος μου ζητούσε μια φωτογραφία του «Δρομέα» γιατί….εκείνη τη χρονιά είχε πεθάνει ο παππούς του, όπως μου έγραφε. Δεν ήταν δηλαδή ένας φιλότεχνος που ήθελε αυτή τη φωτογραφία. Ήταν ένας άνθρωπος ο οποίος όταν ήταν μικρός πήγαινε εκεί με τον παππού του και γι’ αυτό ο «Δρομέας» του θύμιζε τον ίδιο μαζί με τον παππού του. Αυτός ήταν και ο λόγος που ήθελε τη φωτογραφία. Κοίταξε να δεις τι συμβαίνει εδώ. Έχουμε εδώ μια διαχρονική και διαφορετική προσέγγιση στην ιστορία αυτού του έργου. Για τη δε συγκεκριμένη περίπτωση το έργο αυτό έγινε σύμβολο μιας αγαπησιάρικης σχέσης, θα λέγαμε, που αυτός ο άνθρωπος είχε με τον παππού του και που μέσα από τις αναπαραστάσεις της παιδικής του ηλικίας το έργο αυτό συμβόλιζε κατά κάποιο τρόπο και τη σχέσεις τους. Άρα, είναι το έργο που από μόνο του και ανάλογα με την τοποθέτησή του παίρνει τον χώρο του μέσα σε αυτό που ονομάζουμε καθημερινή ζωή και σε αυτό που ονομάζουμε ‘άνθρωπος’. Το έργο γίνεται μέρος της καθημερινής προσωπικής ιστορίας ανθρώπων και εκπροσωπεί αυτή τη διαδραστικότητα για την οποία μιλάμε.
Το ίδιο θα λέγαμε και για το καράβι των προσφύγων στο Otranto της Ιταλίας που, απ’ ότι θυμάμαι, ερχόντουσαν τα παιδιά των προσφύγων που είχαν πνιγεί σε αυτό το ναυάγιο για να δουν το καράβι που έφτιαξες ως γλυπτό.
Κ.Β. Ναι, πράγματι κι εκεί που ήταν μια πολύ τραγική ιστορία, είχα δει έναν νέο που τριγύριζε το σκάφος και τον ρώτησα αν ήθελε κάτι. Επειδή δεν μιλούσε κάποια γλώσσα για να συνεννοηθούμε μου έδειξε το σκάφος και μου είπε: «Παπά, Παπά…» δηλαδή, εκεί βρισκόταν ο πατέρας του που είχε χαθεί και ενώ αυτός ήταν μικρός.
Ποια είναι και πώς επιτυγχάνεται μέσω των έργων σας η σύνδεση χώρου και συναισθήματος;
Κ.Β. Τώρα μου ήλθε στο μυαλό ο «ποιητής» στο Μολίζε που είναι ένα έργο μέσα στο δάσος φτιαγμένο με πέτρες. Πριν από λίγο καιρό είχα πάει εκεί και διαπίστωσα το εξής. Πέρα από το γεγονός ότι ο «ποιητής» έχει γίνει καρτ-ποστάλ κ.α. πράγματα που συμβολίζουν την περιοχή, μου είπαν ότι το έργο έχει γίνει κι ένα σημείο συνεύρεσης από νεαρά, ερωτευμένα ζευγάρια. Το όνειρο όλων είναι να κάνουν έρωτα κάτω από τα πόδια του «ποιητή»! (γέλια). Πάνε μέσα στο δάσος και αγκαλιάζονται στα πόδια του γιατί τους αρέσει.. Αυτό δεν το περίμενα ποτέ. Είναι ένα σύμβολο του έρωτα, δηλαδή.
Μήπως όταν φτιάχνατε αυτόν τον «ποιητή» είχατε κάποιο παρόμοιο συνειρμό;
Κ.Β. …ο «ποιητής» είχε πράγματι εκείνη την περίοδο μια διάχυτη ερωτική υπόσταση. Και το λέω βάζοντας τελεία εκεί.
Επομένως ο αντικατοπτρισμός ήταν επόμενος….
Κ.Β. Φαίνεται λίγο υπερβολικό αλλά πιστεύω σε αυτή τη μαγεία της δράσης του ανθρώπου και της αντίδρασης. Αυτό δημιουργεί μια χημική αντίδραση που, μερικές φορές, μπορεί να έχει θετικά αποτελέσματα, άλλες πάλι, ίσως και αρνητικά….
Πάντως δεν είναι αμέτοχο το ένα του άλλου. Συνδέονται, δηλαδή, η έμπνευση του δημιουργού με τους συνειρμούς που μπορεί να δημιουργήσει το έργο;
Κ.Β. Έτσι φαίνεται.
Και φθάνουμε στην τελευταία ερώτησή μας, αν και η συζήτηση μαζί σας είναι εξαιρετικά απολαυστική. Πιστεύετε ότι ο τρόπος που κοιτάζουμε τα πράγματα αλλάζει όσο μεγαλώνουμε; Εξελισσόμαστε ως προσωπικότητες όπως εξελίσσεται η φύση και κινείται η ιστορία ή παραμένουμε στάσιμοι;
Κ.Β. Κοίταξε, έχω δει ανθρώπους που παραμένουν στάσιμοι. Έχω δει. Αλλά έχω δει και κάποιους ανθρώπους που μπορεί να είναι 75-80 χρονών και συμβαίνει να είναι πολύ πιο νέοι από τους νέους που γνωρίζω. Δηλαδή, η έννοια της κινητικότητας και της εξελικτικότητας είναι μια υπόθεση που είναι βαθιά προσωπική. Χρειάζεται μεγάλος αγώνας κιόλας για να μπει κανείς σε αυτή την ιστορία της εξελικτικότητας. Είναι πολύ επίπονη διαδικασία. Μπορεί να χρειαστεί να ‘σκοτώσεις’ κάτι για να βρεις κάτι άλλο. Για ορισμένους δε ανθρώπους αυτό είναι αδύνατο γιατί μπορεί ακόμα και να καταστραφείς μέσα από αυτή την διαδικασία. Κι όταν λέμε ‘σκοτώσεις’ εννοούμε να βάλεις ως προτεραιότητα κάτι άλλο από αυτό που είχες ως προτεραιότητα μέχρι πρότινος στη ζωή σου για να μπορέσεις προχωρήσεις. Δεν είναι καθόλου εύκολο αυτό. Και γι’ αυτούς που πάλι το καταφέρνουν είναι μια πολύ δύσκολη υπόθεση. Είναι σαν το σκουλήκι που γίνεται πεταλούδα μέσα από το κουκούλι. Καταλαβαίνεις;
Πόσες, όμως, φορές αυτό μπορεί αυτό να επαναλαμβάνεται….γιατί γι’ αυτό μιλάμε για εξέλιξη.
Κ.Β. Ξέρω ανθρώπους που το κάνουν συνεχώς. Μέχρι να πεθάνουν.
Όμως, αυτή η διαδικασία δεν στοιχίζει και στους ίδιους κάτι; Έτσι δεν είναι;
Κ.Β. Προφανώς. Τους θαυμάζω αυτούς τους ανθρώπους. Είναι άνθρωποι που φθάνουν πολύ κοντά στην απόλυτη αλήθεια και σε πολύ υψηλά επίπεδα αυτογνωσίας.
Έχεις κάποιο τέτοιο παράδειγμα να μας πεις;
Κ.Β. Πάρα πολλά. Ένα τέτοιο παράδειγμα που μου έρχεται αυθόρμητα αυτή τη στιγμή είναι ο Καβάφης. Ένας άνθρωπος που, μέσα από επίπονες διαδικασίες, μεταλλάσσονταν και εξελισσόταν. Είναι κι άλλοι πολλοί….όχι μόνο ο Καβάφης.
Χρειάστηκε δηλαδή αυτοί οι άνθρωποι να καταβαραθρωθούν για να ανυψωθούν;
Κ.Β. Η καταβαράθρωση σε παρένθεση. Για να πας μπροστά πρέπει να κάψεις τις γέφυρες πίσω. ‘Ο σεισμός τις περισσότερες φορές μπορεί να είναι και σωσμός’, όπως λένε. Η αλήθεια είναι πάντα κάποια άλλη αλήθεια….Αυτή η συνεχής και επίπονη διαδικασία προς την κατεύθυνση της αλήθειας είναι αυτό που τελικά οδηγεί στην Αλήθεια. Είναι μια πολύ επίπονη διαδικασία αυτό αλλά αυτό σημαίνει εξέλιξη. Η συνεχής αναζήτηση της αλήθειας. Έχω κάνει ένα μικρό εργάκι πάνω σε αυτό το θέμα και το έχω στείλει στην Θεσσαλονίκη. Το ονομάζω έτσι…. «Η αλήθεια είναι πάντα κάποια άλλη».
Σας ευχαριστώ πολύ!
Κ.Β. Κι εγώ ευχαριστώ και εύχομαι σύντομα να ξαναβρεθώ στη Λέσβο.
