Γράφει ο Σαράντος Σταυρινός – ιστορικός
Ποιος θα περίμενε 100 χρόνια μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ότι η πολύπαθη περιοχή της Μέσης Ανατολής θα βρισκόταν κ πάλι στο επίκεντρο της σύγκρουσης πολλών αντιμαχόμενων δυνάμεων αλλά και αλληλοσυγκρουόμενων συμφερόντων; Η υφιστάμενη «τάξη» όπως αυτή είχε δημιουργεί μετά τους 2 Παγκοσμίους Πολέμους, μετά από 5 χρόνια βίαιων κι αιματηρών συγκρούσεων-καταστροφών απειλείται από έναν συνδυασμό ισχυρών παραγόντων: Καταρρέοντα κράτη(Συρία, Λιβύη, Υεμένη), αδύναμες κυβερνήσεις (Ιράκ, Λίβανος), κατοχή και πόλεμος (Παλαιστίνη), στρατιωτικό πραξικόπημα(Αίγυπτος), βίαιος εξτρεμισμός-φονταμενταλισμός(ΙSIS, Αλ Κάιντα), ανάδυση νέων κρατών (αυτόνομο Κουρδικό κράτος στο Β. Ιράκ) και στο βάθος η θρησκευτική διάσταση της αιώνιας διαμάχης μεταξύ Σουνιτικού και Σιιτικού ισλάμ. Αυτή τη φορά ο παλιός χάρτης της περιοχής, προϊόν μακρόπνοου σχεδιασμού και αυθαιρεσιών προς εξυπηρέτηση ιδίων συμφερόντων πριν καν τελειώσει ο πόλεμος, δεν ξανασχεδιάζεται με μελάνι, όπως συνέβη πριν από ακριβώς 100 χρόνια στο αποκορύφωμα της Ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας, αλλά με αίμα
Τα όσα διαδραματίζονται στην Συρία, ειδικά τα 5 τελευταία χρόνια, με τους περίπου 300.000 νεκρούς και τα 11.000.000 πρόσφυγες, εκ των οποίων πάνω από 4.000.000 έχουν ήδη εγκαταλείψει τη χώρα δυστυχώς δεν διεκδικούν δάφνες πρωτοτυπίας. Στο αυθεντικό «Μεγάλο Παιχνίδι» του 19ου αιώνα, τη μακρόχρονη στρατηγική αντιπαράθεση μεταξύ της Ρωσίας και της Βρετανίας για τον έλεγχο της κεντρικής Ασίας, τον ρόλο που διαδραματίζει σήμερα, άθελα της, η Συρία τον έπαιξε τότε, άθελά του, το δύστυχο Αφγανιστάν. Οι συγκρούσεις βέβαια και η αντιπαλότητα ανάμεσα στις 2 αυτοκρατορικές δυνάμεις συνεχίστηκε μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα, οπότε οι δύο μεγάλοι αυτοκρατορικοί αντίπαλοι χρειάστηκε να «τα βρουν» και να «ενωθούν», έστω και προσωρινά, υπό την έλευση ενός καινούργιου ιμπεριαλιστικού «παίκτη» στην περιοχή, της Γερμανίας, που είχε συμμαχήσει με τους Οθωμανούς και «χωνόταν» όλο και περισσότερο στη Μέση Ανατολή με τις βλέψεις της να φτάνουν ως το σημερινό Ιράκ και τα πλούσια κοιτάσματα πετρελαίου του![1]
T.H Lawrence
Πριν από ένα περίπου μήνα και ενώ μελετούσα το υλικό μου για το σημερινό αφιέρωμα ξαναείδα μια από τις αγαπημένες μου ταινίες τον «Λώρενς της Αραβίας» του David Lean.[2] Στην ταινία αυτή καταγράφεται αγώνας του Τόμας Έντουαρτ Λώρενς, ενός ιδεαλιστή Βρετανού αξιωματικού, διανοούμενου-λάτρη του κλασικού αραβικού πολιτισμού και της αρχαίας ελληνικής ιστορίας- και συνάμα σκληροτράχηλου κ γενναίου πολεμιστή, που πιστεύοντας στις υποσχέσεις των συμπατριωτών του οραματίστηκε «την αναγέννηση του αραβικού μεγαλείου έφτιαξε από το μηδέν έναν αντάρτικο «αραβικό στρατό», ενώνοντας παράλληλα τους τοπικούς φυλάρχους εναντίον των Οθωμανών, με την ιδέα της δημιουργίας ενός ανεξάρτητου κι ενιαίου αραβικού έθνους, με πρωτεύουσα τη Δαμασκό της σημερινής Συρίας,βασιλιάς του οποίου θα γινόταν ο εμίρης φίλος του Φαϊζάλ Σερίφ (τοποτηρητής) της Μέκκας. Του διέφευγε όμως, ένα βασικό στοιχείο: ότι η Βρετανική Αυτοκρατορία είχε άλλα σχέδια για την Μέση Ανατολή καθώς ήδη από το 1916, με βάση το μυστικό γαλλοβρετανικό σύμφωνο Σάικς-Πικό και πραγματικό γνώμονα τα πλούσια πετρελαιοφόρα κοιτάσματα της περιοχής και των χερσαίων κ θαλάσσιων οδών διακίνησης του μαύρου χρυσού στο χάρτη, είχε συμφωνήσει με του Γάλλους για την μοιρασιά των πρώην εδαφών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μόλις θα τελείωνε ο πόλεμος»[3].
M. Sykes
Αλλά τι ήταν αυτό τα περίφημο γαλλοβρετανικό σύμφωνο και τι προέβλεπε; Η Συμφωνία Σάικς-Πικό (The Syke –Picot Agreement), επίσημα γνωστή ως Συμφωνία της Μικράς Ασίας, ήταν η πρώτη από μια σειρά συμφωνιών που θα διαμόρφωνε τα σύγχρονα κράτη της Μέσης Ανατολής αμέσως μετά την διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Επί της ουσίας, ήταν μια μυστική συμφωνία ανάμεσα στην Μεγάλη Βρετανία, την Γαλλία και την τσαρική Ρωσία, στην οποία καθοριζόταν οι Σφαίρες Επιρροής και ο έλεγχος της Νοτιοδυτικής Μέσης Ανατολής μετά την ήττα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και το τέλος του Α’ Π.Π. Η μυστικές διαπραγματεύσεις διήρκησαν από τον Νοέμβριο του 1915 έως το Μάρτιο του 1916 και η τελική συμφωνία υπογράφηκε στις 16 Μαϊου του ίδιου έτους. Σύμφωνα με την μυστική αυτή συμφωνία που πήρε το όνομά της από τον Βρετανό συνταγματάρχη Mark Sykes και τον Γάλλο διπλωμάτη-νομικό Francois Picot, στη Βρετανία δινόταν ο έλεγχος των περιοχών που περιλαμβάνουν την παράκτια λωρίδα ανάμεσα στη Μεσόγειο και στον Ιορδάνη ποταμό, την Ιορδανία και το νότιο Ιράκ. Η Γαλλία πήρε τον έλεγχο της νοτιο-ανατολικής Τουρκίας,[4] του βόρειου Ιράκ, της Συρίας και του Λιβάνου. Η Τσαρική Ρωσία ως κατώτερος εταίρος προβλεπόταν να προσαρτήσει την Κωνσταντινούπολη, να διατηρήσει τον έλεγχο των Στενών των Δαρδανελίων, την χερσόνησο της Καλλίπολης και τις οθωμανικές επαρχίες στα εδάφη της σημερινής Αρμενίας.
F.Picot
Τα υπόλοιπα υπό αμφισβήτηση εδάφη, μια τεράστια περιοχή που περιλάμβανε τα εδάφη της σημερινής Συρίας, της Ιορδανίας και της Μοσούλης στο Βόρειο Ιράκ θα βρισκόταν υπό αραβική διοίκηση ντόπιων διορισμένων κυβερνητών υπό Γαλλική επιτήρηση στα Βόρεια και Αγγλική στα Νότια. Εδώ αξίζει να αναφέρουμε ότι στην συμφωνία Σάικς Πικό αναφέρεται και η Κύπρος. Έτσι το 1916, η Βρετανία δεσμεύτηκε να μην ξεκινήσει διαπραγματεύσεις για την εκχώρηση της Κύπρου σε οποιαδήποτε τρίτη δύναμη χωρίς την προηγούμενη συγκατάθεση της γαλλικής κυβέρνησης, σε αντάλλαγμα των παραχωρήσεων που της δόθηκαν στην Μέση Ανατολή απομακρύνοντας έτσι κάθε προοπτική ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα.[5]
Εκτός όμως από την παραπάνω μυστική συμφωνία, η Βρετανική κυβέρνηση τον Νοέμβριο του 1917 είχε προχωρήσει σε ακόμη μια μυστική συμφωνία, γνωστή ως Διακήρυξη Μπάλφουρ, από την εποστολή του Βρετανού Υπουργού Εξωτερικού προς τον Γουόλτερ Ρόθτσαιλντ, Βρετανό Σιωνιστή τραπεζίτη, στην οποία γινόταν λόγος για «εγκαθίδρυση εβραϊκής εθνικής εστίας στην Παλαιστίνη»! Η πρόταση αυτή υποστηρίχθηκε από φονταμενταλιστές Χριστιανούς που ενθάρρυναν την ιδέα για 2 λόγους: α) να αδειάσουν τα δικά τους εδάφη από τους Εβραίους και β), για να εκπληρωθεί η Βιβλική προφητεία για την Δευτέρα Παρουσία και την έλευση του Χριστού στη Γη, η οποία θα συμβεί μόνο μετά την ίδρυση του Εβραϊκού Βασιλείου στους Αγίους Τόπους.[6] Η πραγματικότητα ωστόσο δεν ήταν άλλη από τα ανάγκη αναζήτησης κεφαλαίων, από πλευράς βρετανικής κυβέρνησης, για την συνέχιση του πολέμου! Η Διακήρυξη αυτή έπαιξε έναν εξίσου σημαντικό αλλά και καθοριστικό ρόλο καθώς από τη μία έβαλε τα θεμέλια για την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ, κάτι που συνέβη το 1948, ενώ από την άλλη οδήγησε σε μια σειρά αραβικών εξεγέρσεων και πολεμικών συγκρούσεων μεταξύ Αράβων και Εβραίων μέχρι τις μέρες μας με επίκεντρο τα Παλαιστινιακά εδάφη καθώς η θέση της Διακήρυξης για «εγκαθίδρυση εβραϊκής εθνικής εστίας στην Παλαιστίνη», έδινε τη χαριστική βολή στις προσδοκίες και τις υποσχέσεις των Βρετανών για χειραφέτηση των αραβικών πληθυσμών και την ίδρυση ενός ανεξάρτητου ενιαίου Αραβικού Κράτους μετά την διάλυση της ηττημένης στον πόλεμο Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Οι ζώνες επιρροής κ τα σύνορα που προέκυψαν μετά το τέλος του πολέμου ως αποτέλεσμα της τάσης να τραβάνε κάποιοι ίσιες αλλά αυθαίρετες γραμμές πάνω στην άμμο, αποδείκνυε την αποικιοκρατική προχειρότητα αλλά και τον ιμπεριαλιστικό κυνισμό αυτή της συμφωνίας καταδεικνύοντας πόσο εγκληματικά και κατάφωρα είχαν αγνοήθηκαν οι φυλετικές κι εθνοτικές μειονότητες της ευρύτερης περιοχής, σημειώνει ο Gareth Stansfield, καθηγητής Μεσανατολικής Πολιτικής στο βρετανικό πανεπιστήμιο του Exeter.[7] Όταν διέρρευσε στον τύπο η μυστική συμφωνία[8] και η πολυπόθητη ανεξαρτησία μετά το τέλος του Α’ ΠΠ δεν επρόκειτο να υλοποιηθεί, ενώ οι αποικιακές δυνάμεις της Βρετανίας και της Γαλλίας θα συνέχιζαν μέχρι και την δεκαετία του ΄40 να ασκούν μεγάλη επιρροή στον Αραβικό κόσμο, οι πολιτικές δυνάμεις του αραβικού κόσμου οδηγήθηκαν σε εξεγέρσεις και στη συνέχεια σε διάφορα εθνικιστικά κινήματα – κυρίως από την δεκαετία του 1950 και μετά – σκοπός των οποίων ήταν η απαλλαγή από τους αποικιοκράτες και τις δυνάμεις που τους στήριζαν αλλά και η δημιουργία ενός μεγάλου κι ενιαίου Αραβικού κράτους.[9]
Πολλοί υποστηρίζουν σήμερα ότι η γεωπολιτική αρχιτεκτονική της συμφωνίας Σάικς-Πικό, διαλύθηκε οριστικά με την ανάδυση στην Συρία το 2013 του κινήματος του «Ισλαμικού Κράτους» ενώ αναλυτές όπως η Robin Wright και ο Jeffrey Goldberg «προβλέπουν ότι τα σύνορα της περιοχής σύντομα θα επανασχεδιαστούν για μια ακόμη φορά. Στο Ιράκ, για παράδειγμα, οι Κούρδοι έχουν ήδη ανακοινώσει ότι θα πραγματοποιήσουν δημοψήφισμα για την ανεξαρτησία τους πριν από το τέλος του 2016. Ωστόσο, τα νέα σύνορα δεν θα αποκαταστήσουν την σταθερότητα, επειδή δεν αποτελούν την μόνη αιτία της αναταραχής στην περιοχή». [10] «Ο σημερινός λοιπόν χάρτης της Μέσης Ανατολής στην πραγματικότητα είναι παραπλανητικός. Τα σύνορα που οριοθετούσαν τα εδάφη του Ιράκ, της Συρίας, του Λιβάνου, της Τουρκίας κ.ο.κ είναι από εδώ και στο εξής πλασματικά και δεν αντικατοπτρίζουν πλέον την πραγματικότητα της περιοχής» καθώς οι ζώνες επιρροής που χάραξαν οι Σάικς-Πικό στη μυστική συμφωνία μεταξύ Αγγλίας και Γαλλίας και οδήγησαν στον αυθαίρετο σχηματισμό κρατών-εθνών, διασπώντας τη συνοχή των διαφόρων εθνοτικών και θρησκευτικών ομάδων της περιοχής, δεν είναι σε θέση να ανταποκριθούν πλέον στις σημερινές προκλήσεις όπως αυτές έχουν διαμορφωθεί τουλάχιστον τα τελευταία χρόνια.[11] Όταν θα σταματήσει ο πόλεμος και θα πάψει να βασιλεύει το χάος, οι καταστροφές κι ο θάνατος, αναπόφευκτα ο πολιτικός χάρτης της Μέσης Ανατολής θα έχει αλλάξει. Κανείς όμως, εκτός από τους σύγχρονους Σάικς, Πικό και Μπάλφουρ, δεν ξέρει με τι θα μοιάζει!
Επεξήγηση χάρτη: Όπως φαίνεται στον παραπάνω χάρτη, με την «διαμελισμένη» στη Μέση Ανατολή. η Βρετανία (Β) καταλαμβάνει την κόκκινη περιοχή δηλαδή την περιοχή της σημερινής Ιορδανίας, το νότιο Ιράκ και το λιμάνι της Χάιφα στο Ισραήλ. Η Γαλλία (Α) καταλαμβάνει την μπλε περιοχή, η οποία καλύπτει την σημερινή Συρία, το Λίβανο, το βόρειο Ιράκ, την Μοσούλη και την νοτιανατολική Τουρκία. Η κίτρινη περιοχή, κάτω αριστερά στον χάρτη, εξαιρώντας τα λιμάνια της Χάιφας και της Άκρας, θα περνούσε σε καθεστώς διεθνούς διοίκησης η μορφή της οποίας θα καθοριζόταν ύστερα από διαβούλευση με την Ρωσία και τους άλλους συμμάχους.
[1] Τσιάρας Γ., Syrial Killers, Εφημερίδα των Συντακτών, 4/10/2015
[2] Ταινία του 1962, βραβευμένη με 7 Όσκαρ και πρωταγωνιστές τους Peter O’Toole, Omar Sharif, Alec Guinness και Anthony Quinn.
[3] Τσιάρας Γ., Ήδη, από το 1908, οι Βρετανοί είχαν ανακαλύψει πετρέλαιο στην ευρύτερη περιοχή της Μεσοποταμίας ιδρύοντας την ΑPOC, Anglo-Persian Oil Company την σημερινή BP! (Οι παίχτες και τα πιόνια, Εφημερίδα των Συντακτών, 31/10/2015).
[4] Οι Δυτικοί Σταυροφόροι κατακτούν την περιοχή το 1098 και την βαφτίζουν «Πριγκιπάτο της Αντιόχειας». Η ιμπεριαλιστική σχέση των Φράγκων, της Γαλλίας δηλαδή, με την περιοχή μόλις ξεκινούσε. Η συμφωνία του 1916, ξαναδίνει στους Γάλλους αποικιοκράτες την ευκαιρία να επιστρέψουν στη Συρία και να την μετατρέψουν σε προτεκτοράτο τους. (Τσιάρας Γ., Το Χατάι, ο Κεμάλ και ο….Τρίτος Παγκόσμιος, Εφημερίδα των Συντακτών, 28/11/2015)
[5] Η συμφωνία για την Κύπρο έγινε σε αντάλλαγμα της χρήση από τους Βρετανούς των στρατηγικών λιμανιών Χάιφα και Άκρα για την εξυπηρέτηση του δια θαλάσσης εμπορίου της στην Ανατολική Μεσόγειο, και την διασφάλιση παροχής νερού από τους ποταμούς Τίγρη και Ευφράτη που έλεγχε η Γαλλική πλευρά.
[6] https://en.wikipedia.org/wiki/Balfour_Declaration
[7] Stansfield G., The remaking of Syria, Iraq and the wider Middle East, www.rusi.org, σελ. 9
[8] Η συμφωνία αποκαλύφθηκε μετά την επικράτηση της Οκτωβριανής Επανάστασης στην Ρωσία από το νεοσύστατο σοβιετικό κράτος και δημοσιεύτηκε στις εφημερίδες Ισβέστια και Πράβντα το Νοέμβριο του 1917 ενώ στην συνέχεια δημοσιεύτηκε στη Βρετανική Γκάρντιαν στις 26 Νοεμβρίου του ίδιου έτους.
[9] Tarek Osman, The making of the Arab World, BBC Radio 4 website)
[10] Ottaway M., Μήπως η Μέση Ανατολή χρειάζεται νέα σύνορα; Περιοδικό Foreign Affairs, the Hellenic Edition, 18.04.2016
[11] Vicken Cheterian, Σύνορα χωρίς έθνη, επιμέλεια Θανάσης Κούτσης, Η Αυγή της Κυριακής, 14/9/2014
