Ο νεοοθωμανικός μεγαλοϊδεατισμός του Ερντογάν και η «Νέα Μέση Ανατολή»

Γράφει ο Σαράντος Σταυρινός, ιστορικός

Οι πρόσφατες επαναλαμβανόμενες προκλητικές δηλώσεις και η αμφισβήτηση της Συνθήκης της Λωζάννης από τον Τούρκο Πρόεδρο Ερντογάν είναι ίσως η κορύφωση μιας αναθεωρητικής πολιτικής που ξεδιπλώνεται μεθοδικά τα τελευταία 20 χρόνια, υποκρύπτει επιθετικές ενέργειες και δεν απευθύνεται αποκλειστικά και μόνο στην Ελλάδα. Αποτελεί κυρίως μια έμμεση προειδοποίηση προς την διεθνή κοινότητα ότι η Τουρκία δεν θα διστάσει να μεταφέρει την πίεση που δέχεται με το Κουρδικό στην Συρία και στο Ιράκ στα δυτικά της σύνορα όπου διαβιούν όχι μόνο θρησκευτικές μουσουλμανικές μειονότητες αλλά υπάρχουν και μνημεία της οθωμανικής περιόδου μάρτυρες των «πνευματικών συνόρων» της Τουρκίας ή «των συνόρων της καρδιάς μας», όπως αδιαλείπτως επαναλαμβάνει τις τελευταίες εβδομάδες ο Τούρκος πρόεδρος, που είναι πολύ πέρα από τα φυσικά σύνορα της Τουρκίας και δεν μπορούν να οριοθετηθούν! Πρόκειται για μια επιλεκτική αναβίωση της ιστορίας από την πλευρά του κόμματος της Ανάπτυξης και Προόδου (ΑΚΡ), «με την ιστορική αφήγηση να ταιριάζει με την σύγχρονη πολιτική αφήγηση» λέει χαρακτηριστικά ο Μουσταφά Ακιόλ, συγγραφέας ισλαμικών θεμάτων κι αρθρογράφος στην αγγλόφωνη Hürriet Daily News¹, σε μια Τουρκία σήμερα πολύ νευρική σε σχέση με το παρελθόν, η οποία μετά και το πρόσφατο αποτυχημένο πραξικόπημα βιώνει μια εξαιρετικά πολωμένη και ρευστή κατάσταση στο εσωτερικό της καθώς έχει γίνει όμηρος του οράματος της «νέας Τουρκίας».

Η «νέα» αυτή Τουρκία, προσπαθεί να επαναπροσδιορίσει τη θέση της στην ευρύτερη περιοχή της νοτιοανατολικής Μεσογείου (Μέση Ανατολή, Βαλκάνια, Αιγαίο κτλ), με την επίκληση του οθωμανικού παρελθόντος και της κηδεμονίας του σουνιτικού Ισλάμ, δίνοντας έτσι σάρκα και οστά στο όραμα του Αχμέτ Νταβούτογλου, πανεπιστημιακού και τέως πρωθυπουργού της Τουρκίας όπως αυτό καταγράφεται στο βιβλίο του «Strateji Derinli (Στρατηγικό βάθος), σύμφωνα με το οποίο η Τουρκία εμφανίζεται ως μια περιφερειακή υπερδύναμη με κύριο ενοποιητικό στοιχείο το Ισλάμ. «Η Τουρκία δεν είναι ένα συνηθισμένο έθνος-κράτος αλλά το κέντρο του [οθωμανικού] πολιτισμού……Πρέπει να γίνει ένα πολιτικό κέντρο που θα επιτρέψει να καλυφθεί το κενό εξουσίας το οποίο προέκυψε ύστερα από την διάλυση της οθωμανικής αυτοκρατορίας»….Πιστεύω ότι αν η ταυτότητα της Τουρκίας βασιστεί στο Ισλάμ, υπάρχει δυνατότητα επέκτασης των συνόρων της……». Αυτά μεταξύ άλλων είναι ορισμένα από τα νεοοθωμανικά οράματα του Νταβούτογλου και κατ’ επέκταση του Προέδρου Ερντογάν για το «σουλτανάτο» που ονειρεύεται να αναβιώσει στην ευρύτερη περιοχή με το πολλά υποσχόμενο δόγμα των «μηδενικών προβλημάτων με τους γείτονες που σήμερα πλέον έχει καταρριφθεί από την αλλοπρόσαλλη κι αυταρχική συμπεριφορά του ίδιου του Ερντογάν, τόσο στο εσωτερικό της χώρας όσο και στο εξωτερικό καθώς η Τουρκία έχει αποκτήσει εστίες έντασης με όλους πλέον τους γείτονές της.

Πολλά βέβαια άλλαξαν μετά τις εκλογές του 2015 όταν το φιλοκουρδικό κόμμα της Δημοκρατίας των Λαών(ΗDP) κατόρθωσε να ξεπεράσει το όριο του 10% του εκλογικού νόμου και να εισέλθει στη Βουλή αναγκάζοντας τον Ερντογάν να συνειδητοποιήσει ότι ο δρόμος για την απόλυτη εξουσία, μέσω της μετατροπής του πολιτεύματος από Προεδρευομένη σε Προεδρική Δημοκρατία είναι στρωμένος με «αγκάθια». Από εκείνη τη στιγμή και μετά, οι σχέσεις του ισλαμοσυντηρητικού ΑΚΡ με τους Κούρδους της Τουρκίας, της Συρίας και του Ιράκ έχουν οδηγηθεί στα άκρα, με έναν ακήρυχτο–αόρατο πόλεμο να μαίνεται τα δύο τελευταία χρόνια στη νοτιοανατολική Τουρκία, μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας, μεταξύ του τουρκικού στρατού και Κούρδων ανταρτών του PKK, με θύματα δεκάδες πολίτες, Κούρδοι στην πλειοψηφία τους, την ίδια στιγμή που ο πρόεδρος του αυτόνομου ιρακινού Κουρδιστάν στο βορειοανατολικό Ιράκ, Μασούντ Μπαρζανί καλεί τους ηγέτες του κόσμου να αναγνωρίσουν ότι τα σύνορα της Μέσης Ανατολής έτσι όπως προέκυψαν μετά από την μυστική αγγλογαλλική συμφωνία των Σάικς-Πικό το 1916 έχουν κάνει τον κύκλο τους κι ότι ήρθε πλέον η ώρα για την επαναχάραξη των συνόρων της περιοχής και την δημιουργία ενός ανεξάρτητου κουρδικού κράτους εξετάζοντας μάλιστα σοβαρά το ενδεχόμενο δημοψηφίσματος για απόσχιση και κήρυξη πλήρους ανεξαρτησίας μιας κι ο πολιτικός χάρτης του βορειοανατολικού Ιράκ έχει αλλάξει δραστικά τους τελευταίους 20 μήνες και πρόκειται να αλλάξει και πάλι μετά την γενικευμένη επίθεση που βρίσκεται ήδη σε εξέλιξη για την ανακατάληψη της Μοσούλης από το Ισλαμικό Κράτος.²

M.Sykes                                               F.Picot

Η Άγκυρα βρίσκεται εκ των πραγμάτων σε ιδιαίτερη δύσκολη θέση, καθώς γνωρίζει ότι σε περίπτωση που δημιουργηθεί ανεξάρτητο κουρδικό κράτος στο Ιράκ, θα υπάρξει ένα γενικευμένο ντόμινο εξελίξεων στην περιοχή που θα επηρεάσει εκτός από την φλεγόμενη Νοτιοανατολική Τουρκία, που κατοικείται σχεδόν αποκλειστικά από Κούρδους, και τους Κούρδους της Συρίας που κατοικούν κυρίως στα σύνορα της Συρίας με την νοτιοανατολική Τουρκία! Αποτέλεσμα; Οι στρατιωτικές δυνάμεις της Τουρκίας, για να προλάβουν τυχόν αρνητικές εξελίξεις σε βάρος της χώρας τους, επιχειρούν σχεδόν ανενόχλητες εναντίων όσων θέλουν να εξοντώσουν στην περιοχή^⃰, κρύβοντας την δράση τους κάτω από την ομπρέλα του «πολέμου κατά της τρομοκρατίας».

Και βέβαια δεν είναι μόνο το βορειοανατολικό Ιράκ αλλά ολόκληρος ο σημερινός χάρτης της Μέσης Ανατολής που από το 2012 και μετά είναι πλέον παραπλανητικός κυρίως εξαιτίας της κατάρρευσης των παλιών τοπικών αγγλογαλλικών διευθετήσεων από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, των δογματικών διαιρέσεων και των ενεργών μετώπων ενός ακήρυχτου ενδο-μουσουλμανικού πολέμου μεταξύ σιιτών και σουνιτών και κυρίως εξαιτίας των εξωτερικών παρεμβάσεων από τις σημερινές μεγάλες δυνάμεις στην περιοχή που θέλουν και πάλι να «ξαναμοιράσουν την τράπουλα» στην μεγάλη σκακιέρα της Μέσης Ανατολής εν μέσω πολλών κι αλληλοσυγκρουόμενων συμφερόντων. Με την εμφάνιση δε του Ισλαμικού Κράτους, τα σύνορα που οριοθετούσαν τα εδάφη της Τουρκίας, του Λιβάνου, της Συρίας^⃰ και του Ιράκ είναι πλέον πλασματικά και δεν αντικατοπτρίζουν παρά ελάχιστα τη σημερινή πραγματικότητα της περιοχής ανατρέποντας παράλληλα τις υφιστάμενες ισορροπίες δυνάμεων στην περιοχή όχι μόνο για τον έλεγχο των πετρελαίων κάτι που μας γυρίζει 100 χρόνια πίσω αλλά γενικότερα για την εκμετάλλευση όλων των φυσικών πόρων της περιοχής. Πρόκειται για τις «ωδίνες ενός τοκετού που θα γεννήσει τη ‘‘Νέα Μέση Ανατολή’’». Τον όρο «Νέα Μέση Ανατολή» αντί του παλαιότερου «Ευρύτερη Μέση Ανατολή» είχε εισάγει στην παγκόσμια πολιτική σκηνή τον Ιούνιο του 2006 στο Τελ Αβίβ η τότε υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ Κοντολίζα Ράις εν μέσω της αναστάτωσης που επικρατούσε στην ευρύτερη περιοχή εξαιτίας των ισραηλινών επιθέσεων στο Λίβανο.³ Η ανακοίνωση αυτή, με τον πιο επίσημο τρόπο, αποτέλεσε την επιβεβαίωση ενός Αγγλο-Αμερικανο-Ισραηλινού «στρατιωτικού οδικού χάρτη» που είχε δρομολογηθεί για τη Μέση Ανατολή εδώ και χρόνια με σκοπό να απελευθερώσει τις δυνάμεις του «εποικοδομητικού χάους», δημιουργώντας αποσταθεροποίηση, βία και ένοπλες συγκρούσεις στην ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής έως το Ιράν, τον Περσικό Κόλπο και τα σύνορα του φρουρούμενου από το ΝΑΤΟ Αφγανιστάν!⁴ Αυτό ακριβώς δηλαδή που βιώνει η περιοχή αυτή τα τελευταία τουλάχιστον 6 χρόνια. Στο σχέδιο αυτό ίσως να βρίσκεται και το μυστικό της δημιουργίας του Ισλαμικού Κράτους, δεδηλωμένη φιλοδοξία του οποίου υπήρξε η κατάργηση των συνόρων στη Μέση Ανατολή, προϊόν «αλαζονικής αποικιοκρατικής επινόησης και ψυχρού γεωπολιτικού υπολογισμού»! ⁵

Την ίδια περίοδο, παράλληλα με τις δηλώσεις τις αμερικανίδας υπουργού, κυκλοφορεί το βιβλίο του Ραλφ Πίτερς, αμερικανού απόστρατου συνταγματάρχη, με τίτλο «Ποτέ μην εγκαταλείπεις τη μάχη» (Never quit the fight), στο οποίο ο χάρτης της «Νέας Μέσης Ανατολής» όχι απλά παίζει σημαντικό ρόλο αλλά φθάνει να κυκλοφορεί σε διάφορους πολιτικούς και στρατιωτικούς κύκλους ενώ διδάσκεται στην Εθνική Ακαδημία Πολέμου αλλά και στην Σχολή Άμυνας του ΝΑΤΟ. Αν και σύμφωνα με τον συγγραφέα ο χάρτης αυτός αποτελεί «προϊόν φαντασίας», βασίζεται στην αναδιάταξη των συνόρων, στην δημιουργία νέων ανεξάρτητων κρατών αλλά και στην πεποίθηση του ίδιου ότι «διεθνή σύνορα δεν είναι ποτέ εξ’ ολοκλήρου δίκαια πολύ δε περισσότερο τα υπάρχοντα σύνορα [της Μέσης Ανατολής] που είναι από τα πιο αυθαίρετα, αφού σχεδιάστηκαν από τους Ευρωπαίους βάσει ιδίων συμφερόντων. »⁶. Ο χάρτης αυτός, όπως ήταν φυσικό, προκάλεσε την έντονη αντίδραση των Τούρκων σε σύνοδο του ΝΑΤΟ, στη Ρώμη, καθώς η χώρα τους φαίνεται να χάνει εδάφη από την ίδρυση του ελεύθερου κουρδικού κράτους. Οι αμερικανοί αξιωματούχοι όπως ήταν φυσικό προσπάθησαν να υποβαθμίσουν το γεγονός διαβεβαιώνοντας την Άγκυρα ότι ο συγκεκριμένος χάρτης δεν αντανακλούσε τις επίσημες θέσεις της Ουάσινγκτον αλλά η σημερινή ρευστή πραγματικότητα στην περιοχή μάλλον επιβεβαιώνει τους βαθύτερους φόβους της Τουρκίας.

Τα πολλαπλά εμπόδια ωστόσο πάνω στα οποία προσκρούει ο νεοοθωμανικός μεγαλοϊδεατισμός με προεξέχων στην παρούσα φάση αυτό της ανακατάληψης της Μοσούλης^⃰, επιτείνουν την νευρικότητα της Άγκυρας και του Προέδρου της οδηγώντας τον σε κηρύγματα γεμάτα αλυτρωτικά υπονοούμενα πρώτα για τη Λωζάννη, μετά για τα «πνευματικά σύνορα» της Τουρκίας που δεν συμπίπτουν με τα φυσικά της μετά για τη Θράκη και τέλος για τα ελληνικά νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου, θέτοντας εμμέσως θέμα αναθεώρησης του σημερινού status quo στην περιοχή με ότι αυτό μπορεί να συνεπάγεται για το μέλλον των ελληνοτουρκικών σχέσεων. Τα μηνύματα ωστόσο που θέλει να στείλει, μέσα από τις απανωτές καθημερινές του «εκρήξεις», μοιάζουν να απευθύνονται περισσότερο προς την Ουάσινγκτον και λιγότερο προς την Αθήνα. Αν με «ρίξετε» στην Μοσούλη, όπως συνέβη πριν από περίπου 100 χρόνια αρχικά με την Ανακωχή του Μούδρου, μετά με την Συνθήκη της Λωζάννης κι αργότερα με την Συνθήκη της Άγκυρας, μπορεί να αλλάξω συμπεριφορά και να στραφώ από τα νοτιοανατολικά μου σύνορα προς τα δυτικά μου σύνορα δηλαδή προς το Αιγαίο. Πρόκειται λοιπόν για διεθνές ζήτημα καθώς η Συνθήκη της Λωζάννης, την οποία το τελευταίο διάστημα ο Τούρκος Πρόεδρος επικαλείται σε καθημερινή σχεδόν βάση πότε για να επιβεβαιώσει την παντοδυναμία του στο εσωτερικό βάλλοντας κατά των κεμαλιστών και πότε κάνοντας στοχευμένη προπαγάνδα για εσωτερική κατανάλωση, είναι τμήμα του Διεθνούς Δικαίου και όχι μια διμερής ελληνοτουρκική συνθήκη που υπογράφηκε πριν από 93 χρόνια.

Θέλοντας να εξάγουμε κάποια συμπεράσματα από την αλλοπρόσαλλη αυτή στάση και τις μεταπτώσεις του Τούρκου Προέδρου ειδικότερα τα τελευταίο διάστημα θα πρέπει να την δούμε σε συνάρτηση με τις δραματικές εξελίξεις στον πολύπαθο χώρο της Μέσης Ανατολής όπου διακυβεύονται μεγάλης γεωστρατηγικής σημασίας συμφέροντα για το μέλλον της Τουρκίας. Ο Ερντογάν, είναι ο απόλυτος κυρίαρχος στην τουρκική πολιτική σκηνή τα τελευταία 15 χρόνια, έχοντας μετατρέψει όλες σχεδόν τις εκλογές που έχουν διεξαχθεί στην Τουρκία από το 2002 που βρίσκεται στην εξουσία και μετά σε «περίπατο επιβεβαίωσης της υψηλής δημοτικότητάς του». Μιας δημοτικότητας που τον έχει οδηγήσει ειδικά τα τελευταία χρόνια σε έναν υπέρμετρο μεγαλοϊδεατισμό, ο οποίος σέρνει σταθερά τη χώρα του προς τις ισλαμικές της ρίζες μέσα από την αναβίωση της οθωμανικής κληρονομιάς κι ενός ιδιότυπου πανισλαμισμού, βάσει του οποίου η Τουρκία επιθυμεί να έχει ρόλο προστάτιδας δύναμης των απανταχού σουνιτών μουσουλμάνων ταυτόχρονα με υφέρπουσες επεκτατικές βλέψεις. Ταυτόχρονα, απομακρύνεται από το κοσμικό κράτος που έφτιαξε ο Κεμάλ Ατατούρκ «κατατάσσοντας τον εαυτό του στις έξοχες στιγμές της τουρκικής/οθωμανικής ιστορίας κοντά στον Σελίμ τον Α’^⃰ και τον Σουλεϊμάν τον Μεγαλοπρεπή»⁷. Παράλληλα σε συνθήκες παράτασης της έκτακτης ανάγκης με αφορμή το αποτυχημένο πραξικόπημα του περασμένου καλοκαιριού, με τις συνεχιζόμενες διώξεις των πάσης φύσεως αντιφρονούντων, στρατιωτικών, δικαστικών, δημοσίων υπαλλήλων, καθηγητών και δημοσιογράφων, αλλεπάλληλων τρομοκρατικών χτυπημάτων στο εσωτερικό, εν μέσω πολέμου στα νοτιοανατολικά της χώρας και κυρίως θορυβημένος από τις γεωπολιτικές ανατροπές που κυοφορούνται στη Μέση Ανατολή και τον κουρδικό κίνδυνο να είναι περισσότερο ορατός από ποτέ, ειδικότερα μετά τις πολεμικές επιχειρήσεις στην στρατηγικής σημασίας για την Τουρκία Μοσούλη, καταφεύγει «στην διέγερση των εθνικιστικών αντανακλαστικών, τα οποία λειτουργούν συσπειρωτικά και αποπροσανατολιστικά για την τουρκική κοινωνία»⁸ οξύνοντας ταυτόχρονα το κλίμα πόλωσης στο εσωτερικό της χώρας όταν η 93^η επέτειος από την ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας το περασμένο Σάββατο έγινε αφορμή για να επικρίνει για άλλη μια φορά τον Κεμάλ Ατατούρκ για την υπογραφή της, περίπου ως μειοδοτικής για τον ίδιο και για τα σημερινά συμφέροντα της Άγκυρας, Συνθήκης της Λωζάννης.

Όσον αφορά τις εξελίξεις που δρομολογούνται αυτή τη στιγμή στη Μέση Ανατολή, «η ισχύς θα καθορίσει τους φίλους κα τους εχθρούς αυτής της αμείλικτης παγκόσμιας σύρραξης για τον διαμοιρασμό και την ηγεμονία στην ευρύτερη Μέση Ανατολή και Ευρασία, ένας αγώνας ηγεμονίας που τώρα έχει εστιαστεί στην Συρία και στη Μοσούλη». ⁹