Γράφει ο Πάνος Γρηγορίου, Καθηγητής Διεθνών & Ευρωπαϊκών Θεσμών στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου
Η σημερινή Ευρώπη πρέπει να ειδωθεί ως ένας χώρος δημιουργικής συνάντησης πολιτισμών, που όμως θα ελέγχει απόλυτα τις δύο βασικές απειλές της σταθερότητάς του, δηλαδή την ξενοφοβία και τη μη ανοχή.
Η ανάδειξη και ο σεβασμός της κοινής ευρωπαϊκής πολιτισμικής κληρονομιάς από όλους τους παράγοντες της ευρωπαϊκής ενοποίησης (ενωσιακό σύστημα, εθνικά κράτη-μέλη, περιφέρειες, μειονότητες) θεωρούνται ως οι βασικές προϋποθέσεις για τη δημιουργία ευρωπαϊκής πολιτισμικής ταυτότητας για ένα θεσμικό και πολιτικό σύστημα, μοναδικό στο είδος του.
Η ευημερία, όπως άλλωστε, και η σταθερότητα του ευρωπαϊκού χώρου εξαρτώνται άμεσα από την αποτελεσματική παρέμβαση και συμμετοχή των ευρωπαίων πολιτών και, ιδιαίτερα, των θεσμών που τις εκφράζουν. Στο σημείο αυτό, ο πολιτισμός καλείται να διαδραματίσει έναν ρόλο στην ενίσχυση της σχέσης μεταξύ κοινωνικού και αστικού/ πολιτικού στοιχείου στο πλαίσιο της διαμόρφωσης της ευρωπαϊκής κοινωνίας. Κατά κύριο λόγο, επιδιώκεται, λοιπόν, η εξισορρόπηση μεταξύ των κρατικών αρμοδιοτήτων, της ικανότητας παρέμβασης των ιδιωτικών συμφερόντων (πολυεθνικών επιχειρήσεων) αλλά και του σεβασμού των ατομικών ελευθεριών. Μέσω μιας τέτοιας στρατηγικής επιλογής φαίνεται να αποδυναμώνεται ο κίνδυνος, που απειλεί την ευρωπαϊκή πολιτισμική ποικιλότητα και ιδιαιτερότητα και προέρχεται από την οικονομική και πολιτιστική παγκοσμιοποίηση αλλά και την κυρίαρχη θέση, που κατέχουν σε αυτήν οι πολυεθνικές επιχειρήσεις.
Ιστορικά, η ευρωπαϊκή ιδέα και οι ποικίλες πολιτισμικές πτυχές της έχουν γνωρίσει πολλές εκφράσεις. Κατά την ακμή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, κατά τη διαίρεσή της σε δυτική και ανατολική (βυζαντινή) ρωμαϊκή αυτοκρατορία, κατά το σχίσμα ρωμαιοκαθολικής και ορθόδοξης χριστιανικής εκκλησίας. Όμως, η Ευρώπη αρχίζει να αποκτά τη σημερινή πολιτική και πολιτισμική διάσταση από την εποχή των επιγόνων των Καρλομάγνου (8ος μ.Χ. αιώνας), που προσπάθησαν να συστήσουν τη Δυτική Αυτοκρατορία. Η ανασύνταξη αυτού του νέου πολιτισμικού και πολιτικού χώρου θεωρείται και ως μια αναγκαιότητα λόγω των απειλών που εξέφρασαν η άνοδος του Ισλάμ και η συγκρότηση της οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Οι απόπειρες ολοκλήρωσης της ευρωπαϊκής ενότητας συνεχίσθηκαν μέσα από τις ανεπεξέργαστες αλλά και ταυτόχρονα επικίνδυνες πρωτοβουλίες των Ισπανών, Πορτογάλων, Γάλλων (ναπολεόντεια περίοδος) και άγγλων, που απέβλεπαν στην ενότητα κάτω από καθεστώς επιβολής του ενός ισχυρού.
Οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι του 20ου αιώνα εξέφρασαν σε μεγάλο βαθμό αυτή την αντίληψη της επιβολής. Το δεύτερο ήμισυ του 20ου αιώνα σημαδεύεται από την θεσμική οργάνωση του ευρωπαϊκού χώρου, που εδράζεται σε μεγάλο βαθμό και στη σύνθεση των ευρωπαϊκών πολιτισμικών ιδιαιτεροτήτων αλλά και εκφράζει τις επιπτώσεις των ιστορικών εξελίξεων. Κατά συνέπεια, δημιουργούνται : η Ευρωπαϊκή Κοινότητα/ Ένωση, που εδαφικά αντιστοιχεί στις διεκδικήσεις της ναπολεόντειας αντίληψης. Το Συμβούλιο της Ευρώπης, που αντιστοιχεί στην πολιτισμική συγγένεια (δημοκρατία, ανθρώπινα δικαιώματα) των ευρωπαϊκών εθνικών κρατών της εποχής του Διαφωτισμού. Τέλος, το ΝΑΤΟ και ο ΟΟΣΑ, που εκφράζουν την οικουμενική Ευρώπη.
Η πολυκύμαντη πολιτισμική, πολιτική και ιδεολογική ιστορία της Ευρώπης δεν επέτρεψε ούτε τον σαφή προσδιορισμό γεωγραφικά του ευρωπαϊκού χώρου αλλά ούτε και την υιοθέτηση απλών πολιτισμικών βάσεων, κοινά αποδεκτών από όλες τις συνιστώσες του χώρου αυτού.
Η πολιτισμική διαφορετικότητα, που παρατηρείται στον ευρωπαϊκό χώρο, αναδείχθηκε συχνά σε πηγή συγκρούσεων. Η ευρωπαϊκή ενότητα ερμηνεύεται όχι σπάνια ως μέσο άσκησης πιέσεων στην ικανότητα μαζικής επικοινωνίας αλλά και ως πρόκληση κινδύνων για την κοινωνική σταθερότητα στα ευρωπαϊκά κράτη. Οι τοπικές ιδιαιτερότητες καθώς και οι πολιτισμικές παραδόσεις δεν επιτρέπουν την απόλυτη επιβολή της εξισωτικής διάθεσης των ευρωπαϊκών εθνικών κρατών.
Στα τελευταία χρόνια του Ψυχρού Πολέμου (δεκαετία 1980) η απόπειρα θεμελίωσης της αλληλεγγύης μεταξύ των ευρωπαϊκών λαών πάνω στον πολιτισμό και στα αισθήματα θεωρήθηκε παραλογισμός. Ο ιδεολογικός παροξυσμός της ευρωπαϊκής Ανατολής περί πίστης στα σοσιαλιστικά ιδεώδη αλλά και η ιδιορρυθμία της διαδικασίας ολοκλήρωσης της προσέγγισης των δυτικοευρωπαϊκών κρατών να στηρίζεται διαρκώς σε απλές οικονομικές προτεραιότητες κρίθηκα ως οι κύριοι λόγοι αποτροπής μιας ενδεχόμενης σύγκλισης των δύο ευρωπαϊκών χώρων. Η αντιπαράθεση αυτή δικαιολογεί απόλυτα την έκπληξη αλλά και το πάθος της αποδοχής απέναντι στην γκορμπατσοφική θέση περί οικοδόμησης κοινού ευρωπαϊκού σπιτιού.
Η επίτευξη συνοχής –και πολιτιστικής- στον ευρωπαϊκό χώρο δεν παραπέμπει απλώς σε μορφές ή δομές συνεργασίας. Απαιτεί την πληρότητα της έκφρασης ηθικής αλληλεγγύης μεταξύ των ευρωπαίων εταίρων. Η έκφραση αλληλεγγύης μέσω των κοινών ευρωπαϊκών πολιτισμικών δράσεων είναι απαραίτητη για την οικοδόμηση μιας νέας οργανωτικής υποδομής για τον πολιτισμό με κύριο σημείο αναφοράς τον ρόλο που διαδραματίζει στην κατεύθυνση αυτή η κοινωνία των πολιτών και ιδιαίτερα στο πλαίσιο των νέων κοινοτικών εταίρων της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης.
Σήμερα, δέκα χρόνια μετά την θέση σε ισχύ της αναθεωρητικής συνθήκης της Λισαβώνας, τρεις στρατηγικοί λόγοι φαίνονται να συνηγορούν στην επικράτηση μιας ευρωπαϊκής πολιτικής περί τον πολιτισμό : η δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα, η αμοιβαιότητα στην εμπιστοσύνη και το σεβασμό και, τέλος, η καλλιέργεια συνείδησης αλλά και ποικιλότητας στην πολιτιστική κοινότητα της σημερινής Ευρώπης. Η θεσμική κατοχύρωση
της συμμετοχικής δημοκρατίας, ως αναπόσπαστο συμπλήρωμα της κλασικής έκφρασης της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, δίνει το θεμελιώδες δικαίωμα στον ευρωπαίο πολίτη να συμμετέχει ουσιαστικά στον δημοκρατικό βίο της Ένωσης.
Η συμμετοχή στις ευρωεκλογές της Κυριακής 26ης Μαΐου δεν είναι ένα απλό τυπικό γεγονός. Είναι αναμφίβολα η προώθηση της άποψης ότι η σύγχρονη έκφραση του δημοκρατικού πολιτεύματος απαιτεί την συμμετοχή των πολιτών, δηλαδή προϋποθέτει πολίτες ενεργούς, πολίτες που μπορούν να κρίνουν και να ελέγξουν την εξουσία, που γνωρίζουν τα δικαιώματα και το ρόλο τους μες το πολίτευμα, που ενδιαφέρονται για τα κοινά και που απαιτούν να έχουν πλήρη γνώση του τι συμβαίνει. Ο ευρωπαίος πολίτης που φοβάται να διεκδικήσει, που προτιμά τη σιωπή, που λειτουργεί κάτω από την επιρροή των άλλων οι οποίοι «ξέρουν καλύτερα τα πράγματα», που δεν «ανακατεύεται», που παραμένει παθητικός και αυτοαποκαλείται «φιλήσυχος», που ταυτίζει τη νομιμοφροσύνη με την υποτέλεια, που «έχει το κεφάλι του ήσυχο», δεν είναι δημοκράτης. Και η Ευρώπη δεν χρειάζεται τέτοιους πολίτες, που ανοίγουν δρόμους στους κυρίους Όρμπαν, Σαλβίνι, Μιχαλολιάκο, Γκάουλαντ ή στην κυρία Λεπέν. Η κίνηση του αυστριακού προέδρου Αλεξάντερ Βαν ντερ Μπέλεν να αποπέμψει από την κυβέρνηση τους ανήκοντες στο ακροδεξιό Κόμμα των Ελευθέρων (FPO) υπουργούς μας δίνει το δικαίωμα να θεωρούμε ως δεδομένο ότι οι φόβοι που προκύπτουν από τις συχνές αναταράξεις της ενωσιακής συνοχής ανήκουν απλώς στην σφαίρα μιας φαντασιακής λογικής που εύκολα καταλύεται μπροστά στη δημοκρατική λειτουργία του πολίτ
