Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης και της κοινωνίας της πληροφορίας, η προστασία και ανάδειξη της μνημειακής, αρχιτεκτονικής, αρχαιολογικής, οικολογικής κληρονομιάς είναι ανάγκη να ενταχθεί στις επιμέρους πολιτικές για οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική ανάπτυξη σε συνδυασμό και με τους στόχους του χωρικού σχεδιασμού που αποτελεί το μέσο για την επίτευξη των πολιτικών αυτών.
Σήμερα η πολιτιστική κληρονομιά και το απόθεμά της δεν θεωρείται πλέον ως ανασχετικός παράγοντας της ανάπτυξης αλλά ως μέσο ενίσχυσης της οικονομίας και βελτίωσης της ποιότητας ζωής. Τα ιστορικά κέντρα, οι ιστορικοί και πολιτισμικοί πόλοι, οι παραδοσιακοί οικισμοί, τα μνημειακά σύνολα, οι αρχαιολογικοί χώροι και οι προστατευόμενες φυσικές περιοχές, αποτελούν ένα τεράστιο πόρο για την Ελλάδα και την Ευρώπη και ταυτόχρονα ένα μέσο μετάδοσης των αξιών του πολιτισμού τους. Ο πολιτιστικός σχεδιασμός είναι μια πολύπλευρη προσέγγιση και μπορεί να γίνει κατανοητός καλύτερα ως στρατηγική διαδικασία συνεργασιών ανάμεσα στην κοινωνία, την τοπική διοίκηση και την τοπική παραγωγή, με καταλυτική δράση στην οικονομική, περιβαλλοντική και κοινωνική ανάπτυξη. Είναι μια στρατηγική για τη δημιουργία ενιαίου πλαισίου διατήρησης και αξιοποίησης πολιτισμικών πόρων.
Σε αυτό το παραπάνω, ασαφές ως προς την επίτευξη, αλλά αναπτυσσόμενο με αντιθετικές τάσεις περιβάλλον, μια περιφερειακή Υπηρεσία του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, η Εφορεία Αρχαιοτήτων Λέσβου, αντιλαμβανόμενη ότι το πλούσιο πολιτιστικό της απόθεμα οφείλει να το διαχειριστεί ως μορφή πολιτισμικής έκφρασης και διαχρονικής δημιουργίας του ανθρώπου, προσπάθησε αφενός με τα κατάλληλα διαχειριστικά εργαλεία να το αναδείξει και να το προστατεύσει και αφετέρου να το αποδώσει στο κοινό της με κάθε δυνατό μέσο επικοινωνίας, επιχειρώντας με εξωστρεφείς ενέργειες να προσεγγίσει το λεσβιακό κοινό που πιθανώς είχε χάσει ή είχε απομακρυνθεί για πολλούς και ευνόητους λόγους από κοντά της.
Η ΕΦΑ Λέσβου με έδρα τη Μυτιλήνη, ιδρύθηκε σύμφωνα με τον νέο οργανισμό του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, όπως εφαρμόστηκε στις 29-10-2014. Η νεοσύστατη Υπηρεσία που στεγάζεται στην οδό Σαπφούς 22, προέκυψε από τη συγχώνευση των δύο παλαιότερων αρμόδιων Εφορειών Αρχαιοτήτων για το ΒΑ Αιγαίο, της Κ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και της 14η Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.
Το έργο της, όπως ορίζεται από τις κείμενες διατάξεις προσπαθήσαμε να το συμπυκνώσουμε στην παρουσίασή μας, επισημαίνοντας πέραν από το έργο της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς, την ολιστική διαχείριση του πολιτιστικού αποθέματός της και την επικοινωνιακή προσέγγιση της Εφορείας Αρχαιοτήτων Λέσβου με το κοινό της, ελκύοντάς το με διάφορες πολιτιστικές δραστηριότητες.
Από το έργο της προστασίας της πολιτιστικής της κληρονομιάς και την ανασκαφική της δραστηριότητα, κατά τα έτη 2015 έως και 2017 η Εφορεία Αρχαιοτήτων Λέσβου δημιούργησε λόγω του μεγάλου αριθμού αρχαιολογικών και εν γένει ανασκαφικών έργων, κυρίως συγχρηματοδοτούμενων από ευρωπαϊκά προγράμματα, όπως το ΕΣΠΑ 2007-2013 και το τρέχον 2014-2020, νέες θέσεις εργασίας, δίνοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο τη δυνατότητα να απασχοληθούν σε αυτήν έκτακτο προσωπικό ποικίλων ειδικοτήτων, απαραίτητων για την εύρυθμη λειτουργία και εκτέλεση των αρχαιολογικών έργων.
Οι ισχνές χρηματοδοτήσεις από τον κρατικό προϋπολογισμό λόγω της σοβαρής οικονομικής κρίσης δεν μπόρεσαν να καλύψουν τον μεγάλο αριθμό αναγκών σε έργα για την προστασία και τη συντήρηση των υφιστάμενων αρχαιολογικών χώρων και μνημείων, καθώς και των ολοένα αυξανόμενων μουσειακών και κτιριακών αναγκών.
Το μεγαλύτερο μέρος της οικονομικής απορρόφησης περιορίζεται στον μεγάλο αριθμό των υλοποιούμενων έργων ΕΣΠΑ που είχε και έχει η Εφορεία, τόσο αυτών από το αμιγές σκέλος του πολιτισμού, αλλά κυρίως των έργων τρίτων με ανασκαφικά σκάμματα σε οδοποιίες, διανοίξεις βιολογικών, εγκαταστάσεων δικτύων ύδρευσης και αποχέτευσης, καθώς και έργων άρδευσης, αλλά και γεωργικών εκμεταλλεύσεων.
Από το ΕΣΠΑ 2007-2013 το έργο «Της Προστασίας, Διαμόρφωσης και Ανάδειξης του Αρχαιολογικού Χώρου του Ιερού της Κλοπεδής Λέσβου», ενός πολύ σημαντικού μνημειακού ιερού των πρώιμων ιστορικών χρόνων αναδείχθηκε και δόθηκε στο κοινό στο τέλος του 2014, εναρμονισμένο πλήρως στο φυσικό περιβάλλον της λεσβιακής γης. Δυστυχώς η κακή πρόσβαση από την Αγία Παρασκευή έως τον αρχαιολογικό χώρο, το καθιστά μη λειτουργικό ως προς τη συνδεσιμότητά του με το ευρύτερο οδικό και τουριστικό δίκτυο του νησιού.
Με την ολοκλήρωση το 2015 του έργου, «Ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων της πόλης της Μυτιλήνης», αναδείχτηκαν και αναβαθμίστηκαν τα σημαντικότερα μνημεία που ανασκάφτηκαν στη πόλη των Μυτιληναίων γύρω από το ζωτικό ποτάμι του Ευρίπου: πλούσιες οικίες ρωμαίων αστών, ελληνιστικά και ρωμαϊκά κτίρια, μαζί με τα μεγαλύτερα ιερά της πόλης, συνυπάρχουν πλέον αρμονικά σε ένα μαγευτικό ταξίδι του επισκέπτη στο χρόνο. Αφετηρία της περιήγησής μας το Νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης, όπου ειδική ενημερωτική πινακίδα στον εξωτερικό χώρο του Μουσείου οδηγεί τον επισκέπτη μέσω προτεινόμενων διαδρομών στις γραφικές γειτονικές της Επάνω Σκάλας και του βόρειου λιμένα της, εκεί όπου έχουν εντοπισθεί οι σημαντικότερες αρχαιότητες της πόλης.
Στην ακριτική Λήμνο η σήμανση του αρχαιολογικού περιπάτου στην πόλη της Μύρινας, αποτελεί έργο σταθμό στην επικοινωνία μιας Δημόσιας Υπηρεσίας με το κοινό της, καθώς δίνεται στον επισκέπτη της πόλης η δυνατότητα μέσω τετράγλωσσων ενημερωτικών φυλλαδίων που τοποθετούνται στο ειδικό περίπτερο πληροφόρησης στον Τούρκικο Γυαλό, να περιηγηθεί στην πόλη και να επισκεφτεί τα μνημεία της Μύρινας από την αρχαιότητα έως το σήμερα. Ειδικές καλαίσθητες πινακίδες σήμανσης ανά στάση και προορισμό βοηθούν τον επισκέπτη να κατανοήσει το ιστορικό και αρχαιολογικό περιβάλλον της πόλης, ενώ ειδικός ψηφιακός κωδικός πρόσβασης παρέχει τη δυνατότητα στον επισκέπτη να λάβει μέσω κινητού κατάλληλο υλικό ψηφιακής πληροφόρησης.
Από το ανασκαφικό έργο της Εφορείας Αρχαιοτήτων, η συμβολή των αρχαιολογικής σκαπάνης σε έργα τρίτων ήταν ιδιαιτέρως σημαντική, καθώς φώτισε νέες πτυχές της λεσβιακής αρχαιολογίας. Κατά τη διάρκεια των εργασιών της 9ης επαρχιακής οδού Θερμής-Πηγής-Λάμπου Μύλοι στο ύψος με τη διακλάδωσή της με την 36η επαρχιακή οδό Πηγής, αποκαλύφθηκαν πρωτόγνωρες για τις έως τώρα γνώσεις μας αρχαιολογικές πληροφορίες για την παλαιοχριστιανική Λέσβο: δύο σπουδαίες αγροικίες του 5ου και 6ου αι. διερευνήθηκαν σχεδόν στο σύνολό τους, γύρω από τις οποίες σώθηκαν προσκτίσματα αγροτικού και βιοτεχνικού χαρακτήρα, όπως πιθεώνες, αποθήκες δηλαδή για τη φύλαξη των προϊόντων, φούρνοι για πλινθιά, καθώς και λινός – πιεστήριο για την παραγωγή κρασιού ή λαδιού, προϊόντα που ως και σήμερα αποτελούν χαρακτηριστικές διαχρονικές παραγωγές της Λέσβου. Το εν λόγω μοναδικό εύρημα του λινού που σώζεται σε ακέραιη μορφή μεταφέρθηκε με ευθύνη της Εφορείας μας στο Νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης και αποδόθηκε στο κοινό ύστερα από την απόσπασή του και την εκθεσιακή αποκατάστασή του στον αύλειο χώρο του Μουσείου. Με τον τρόπο αυτό δίνεται η ευκαιρία στον επισκέπτη να προσεγγίσει την έννοια και τη σπουδαιότητα του αρχαίου που οφείλουμε να προστατεύσουμε και να αναδείξουμε.
Η ευρύτερη περιοχή της Καρίνης και του Ιππείου, άγνωστη αρχαιολογικά, έκρυβε για την Υπηρεσία μας σημαντικές εκπλήξεις που ανατρέπουν τα έως σήμερα γνωστά δεδομένα για την αρχαία λεσβιακή τοπογραφία. Στο έργο της βελτίωσης κατά τμήματα της 4ης επαρχιακής οδού από την διακλάδωση της 36ης εθνικής οδού μέχρι την Καρίνη ν. Λέσβου, η Εφορεία μας βρέθηκε σε μία αναπάντεχη αρχαιολογικά έκπληξη. Σε έκταση τουλάχιστον 2,5 στρεμμάτων αποκαλύφθηκε στο ανώτερο αρχαιολογικό στρώμα νεκροταφείο της εποχής των Γατελούζων με πάνω από 400 ταφές σε πυκνή διάταξη που καλύπτουν όλο το χρονικό φάσμα της παρουσίας της Γενουάτικης δυναστείας στη Λέσβο κατά τον 13ο και 14ο αι. Στα βαθύτερα επίπεδα, οικοδομικά κατάλοιπα των αρχαικών, κλασικών, ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων ανασυνθέτουν την εικόνα ενός νέου αρχαιολογικού συνόλου οικοδομικών καταλοίπων που συμπληρώνεται με τέσσερις φούρνους για την κατασκευή αγγείων στον 6ο αι. π. Χ. Το εύρημα μοναδικό για τα λεσβιακά χρονικά, αποτελεί την πρώτη επιβεβαιωμένη ανασκαφικά μαρτυρία για την ύπαρξη λεσβιακού εργαστηρίου κεραμικής των αρχαϊκών χρόνων, κυρίως αμφορέων, γνωστό μόνο από τη θεωρητική προσέγγιση και μελέτη του δημοσιευμένου υλικού κεραμικής από τη Λέσβο.
Από το γειτονικό χωριό Ίππειος, που ως και σήμερα μας εκπλήσσει με τους ανασκαφικούς θησαυρούς του, στο πλαίσιο των έργου αποχέτευσης και εγκατάστασης επεξεργασίας λυμάτων του πρώην Δήμου Ευεργέτουλα κατά μήκος του κεντρικού οδικού άξονα Ιππείου-Κεραμειών διερευνήθηκαν το 2015 δύο πιθοταφές του 9ου και 8ου αι. π. Χ., ένα σπανιότατο αρχαιολογικά εύρημα των τελευταίων δεκαετιών για τη Λέσβο. Οι πίθοι περιείχαν σκελετικά κατάλοιπα και είχαν ως κτερίσματα σιδερένια όπλα και μικροαντικείμενα, που υποδηλώνουν ότι πρόκειται για ταφές πολεμιστών των λεγόμενων σκοτεινών χρόνων. Εξαιρετικά σημαντικό ως εύρημα ήταν και η ανεύρεση του κιβωτιόσχημου τάφου του ύστερου 8ου αι. π. Χ. στον οικισμό του Ιππείου μιας γυναικείας ταφής, πιθανώς νεαρής γυναίκας που ενταφιάστηκε με τα περίτεχνά χρυσά κοσμήματά της και τα αγγεία της, μοναδικά στην αιγαιακή χρυσοχοία της εποχής αυτής.
Στον παρακείμενο παράκτιο κόλπο της Γέρας κατά την εποπτεία των εκσκαφικών εργασιών του έργου «Βελτίωση κατά τμήματα της 2ης επαρχιακής οδού Ντιπίου-Παπάδου-Πλωμαρίου διερευνήθηκε στη θέση Μετόχι ένα αξιοσημείωτο ταφικό σύνολο, ένας λιθόκτιστος κιβωτιόσχημος τάφος του 14ου-13ου αι. π.Χ. με νεκρό, τοποθετημένο σε ύπτια συνεσταλμένη στάση με το κεφάλι στα δυτικά. Συνοδευόταν από πήλινα αγγεία, όπως μια γκριζόχρωμη πρόχους με σφαιρικό σώμα, μια υψίποδα κύλικα και ένα χάλκινο μονόκοπο μαχαίρι. Σκελετικά κατάλοιπα από παλαιότερη ταφή βρέθηκαν στην ΒΔ γωνία του τάφου. Το ταφικό μυκηναϊκό, ασύλητο σύνολο από τη Γέρα, είναι από τη φύση του μοναδικό, καθώς πρώτη φορά ανασκάπτεται μυκηναϊκός τάφος από την ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία στη Λέσβο των χρόνων αυτών.
Από τα περίπου 30 νέα έργα που έχουν ενταχθεί στο νέο επιχειρησιακό πρόγραμμα 2014-2020, με τη συμβολή του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, της ΕΔΕΠΟΛ και της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου, θα αναφερθούμε επιγραμματικά στα σημαντικότερα που εκτελεί η Εφορεία Αρχαιοτήτων Λέσβου.
1.Στη Λέσβο και συγκεκριμένα στη Μυτιλήνη εντάχθηκε στο ΕΣΠΑ 2014-2020 το έργο της Στερέωσης και αποκατάστασης τμημάτων του ΒΑ περιβόλου του Κάστρου Μυτιλήνης, λόγω της πληθώρας προβλημάτων που παρουσιάζει το μνημείο και ειδικά της έντονης παθολογίας και ετοιμορροπίας του Βορειοανατολικού σκέλους του οχυρωματικού περιβόλου.
Οι εργασίες που περιλαμβάνονται στο πλαίσιο του έργου, αποτελούνται κυρίως από τη στερέωση και αποκατάσταση της στατικής λειτουργίας των ετοιμόρροπων τμημάτων του τείχους, καθώς και τη μορφολογική του αποκατάσταση, που περιλαμβάνει την ανασύσταση των επάλξεων και του περιδρόμου, όπου έχουν απωλεσθεί, καθώς και τη συμπλήρωση των εξωτερικών και εσωτερικών παρειών των τμημάτων των τειχών, όπου αυτές έχουν καταρρεύσει. Παρόλα αυτά, με την έναρξη των εργασιών στο κάστρο της Μυτιλήνης, έγινε αμέσως αντιληπτό πως η παθολογία των τειχών και ιδιαίτερα οι κατά τόπους καταρρεύσεις και ρηγματώσεις του, δεν οφείλονται κατά κύριο λόγο στο πέρασμα του χρόνου και τους συνήθεις παράγοντες φθοράς των κατασκευών αυτών, αλλά στο σαθρό και έντονα ρηγματωμένο βραχώδες υπόβαθρο, επί του οποίου εδράζεται η οχύρωση. Με αυτό το δεδομένο, όπως γίνεται σαφές έπρεπε να επαναξιολογηθεί η αρχική προσέγγιση της αποκατάστασης, με στόχο να αντιμετωπιστεί ολιστικά το πρόβλημα και με γνώμονα την προστασία του μνημείου και την ασφάλεια των επισκεπτών. Στο πλαίσιο αυτής της πολιτικής, η Εφορεία Αρχαιοτήτων Λέσβου με τη συνδρομή του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού και της ΕΔΕΠΟΛ πραγματοποίησε όλες τις απαραίτητες ενέργειες προκειμένου να αντιμετωπιστεί συντονισμένα η παθολογία των βραχωδών πρανών και των τειχών του κάστρου και παράλληλα να συνεχιστεί απρόσκοπτα ο προγραμματισμός υλοποίησης του έργου, αποδίδοντας το σε μια κατασκευαστική, οπτική και περιπατητική ενότητα, στους κατοίκους και επισκέπτες της Μυτιλήνης.
2. Στην ακριτική Λήμνο η Υπηρεσία μας εκτελεί δύο έργα στους πιο σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους του νησιού στο ιερό των Κσβείρων και στον προιστορικό οικισμό της Πολιόχνης.
α. Με την ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου του Καβειρίου, του ιερού που μαρτυρείται η λατρεία των Καβείρων, θεοτήτων Φρυγικής ή Φοινικικής προέλευσης, οι οποίοι προστάτευαν την γονιμότητα, την αμπελοκαλλιέργεια και την ήρεμη ναυσιπλοία, αναβαθμίζεται και προστατεύεται ο εν λόγω αρχαιολογικός χώρος από προβλήματα κατολίσθησης, αλλά και
κατάρρευσης τοιχοδομών, αφενός λόγω της παρουσίας ρήγματος στην πλαγιά ανατολικά των τελεστηρίων, αφετέρου λόγω της γεωμορφολογίας της περιοχής που αποτελείται από ιζηματογενή πετρώματα, ψαμμίτες και κροκαλοπαγή με έντονη διάβρωση και καθοδικές τάσεις. Η φθορά του χρόνου, οι επιδράσεις των έντονων καιρικών φαινόμενων που μαστίζουν την περιοχή, αλλά και η παθολογία του εδάφους έχουν επιφέρει σημαντικές αλλοιώσεις στο μνημείο, καθώς τμήματα τοιχοδομών έχουν καταρρεύσει ή έχουν ολισθήσει στα πρανή.
Με τις προτεινόμενες εργασίες κατασκευής αναλημματικών τοίχων για την αντιστήριξη των πρανών, τις συμπληρώσεις, αποκαταστάσεις και συντηρήσεις των κτιριακών καταλοίπων, όπως του αρχαϊκού, ελληνιστικού και ρωμαϊκού τελεστηρίου, αλλά και τις βελτιώσεις των υφιστάμενων υποδομών της, θα αναβαθμιστεί ο χώρος και θα καταστεί αναγνώσιμος και κατανοητός στο ευρύ κοινό.
β. Το έργο της Αποκατάστασης, συντήρησης και ανάδειξης του αρχαιολογικού χώρου Πολιόχνης Λήμνου αποσκοπεί στην προστασία του μνημείου από την πολυετή φθορά και την αλλοίωση των οικοδομικών του λειψάνων και να αναδειχθεί η ξεχωριστή αρχαιολογική του αξία, τόσο για την Λήμνο όσο και για το ΒΑ. Αιγαίο, καθώς αποτελεί τον πρωιμότερο έως σήμερα οικισμό στην Ευρώπη με πρωτοαστικά χαρακτηριστικά. Σε συνεργασία με τις Κεντρικές Διευθύνσεις Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων και Συντήρησης του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, το βαρυσήμαντο έργο επικεντρώνεται στην αποκατάσταση και συντήρηση των εκτεταμένων και ερειπωμένων αρχαιολογικών καταλοίπων του οικισμού, έκτασης 15 στρεμμάτων, προκειμένου μετά την ολοκλήρωση των εργασιών, να αποδοθεί στο κοινό.
Με την διεπιστημονική προσέγγιση ενός μνημείου, συμβόλου για τη Μυτιλήνη, του αρχαίου θεάτρου, η Εφορεία Αρχαιοτήτων Λέσβου, σε συνεργασία και με τη συγχρηματοδότηση από την Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου και το Δήμο Λέσβου, πραγματοποιεί έρευνα στο αρχαίο θέατρο της Μυτιλήνης, το οποίο αποτελεί όνειρο των Λεσβίων να χρησιμοποιηθεί ως χώρος καλλιτεχνικών εκδηλώσεων, αφού βέβαια λυθούν αρχαιολογικά και αρχιτεκτονικά θέματα που σχετίζονται με την τυχόν αποκατάστασή του. Για το σκοπό αυτό η Εφορεία Αρχαιοτήτων Λέσβου σε συνεργασία με τους καθηγητές Αρχιτεκτονικής του Πολυτεχνίου του Μπάρι, Giorgio Rocco και Monica Livadiotti πραγματοποιεί τοπογραφικές και σχεδιαστικές αποτυπώσεις των διάσπαρτων αρχιτεκτονικών μελών από τα εδώλια και τμήματα της σκηνής, ενώ παράλληλα συλλέγει πριν την ανασκαφική έρευνα που φέτος θα πραγματοποιηθεί στην μία πάροδο, στοιχεία για την γεωμετρική τεκμηρίωση του κοίλου, της ορχήστρας και της σκηνής με την πειραματική χρήση ειδικού σαρωτής υψηλής ευκρίνειας και σχεδίασης από την ευγενική χορηγία της εταιρείας Leica της Ιταλίας. Η ψηφιακή ειδική σαρωτική μηχανή με μορφή ισχυρών δεσμών υπέρυθρης ακτινοβολίας υπέδειξε την ύπαρξη μνημειώδους αγωγού σε μήκος 8 μέτρων, εγκιβωτισμένου στη θεμελίωση της ελληνιστικής σκηνής του θεάτρου, η οποία πλέον μπορεί να αποκαλυφθεί σε όλη της την έκταση. Η παράλληλη γεωφυσική διασκόπηση με γεωηλεκτρική έρευνα που εκπονείται από εξωτερικό συνεργάτη της Εφορείας κο Δημήτριο Γαλανόπουλο τον οποίο ευγενώς μας διέθεσε η Γενική Γραμματεία Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής, συνέβαλλε προς την παραπάνω κατεύθυνση του νέου αυτού ευρήματος.
Με την ευγενή χρηματοδότηση της Γενικής Γραμματείας Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής, η Εφορεία Αρχαιοτήτων Λέσβου, υλοποιεί από το 2015 πέντε ερευνητικά προγράμματα
τοπογραφικής και σχεδιαστικής αποτύπωσης, καθώς και μικρής κλίμακας ανασκαφικές έρευνες στον αρχαιολογικό χώρο της Ηφαιστίας και στο ιερό των Καβείρων στη ν. Λήμνο, στον Άγιο Ευστράτιο, στην αρχαία Άντισσα ν. Λέσβου, ενώ συνεχίζεται και το πρόγραμμα συντήρησης των τοιχογραφιών της Ιεράς Μονής Περιβολής και παράλληλα εκπονούνται οι αρχαιομετρικές αναλύσεις της Αρχαϊκής κεραμικής από τη Λέσβο και τη Λήμνο.
Στην Ηφαιστία, που πρόσφατα εντάχθηκε η ανάδειξη και ο εκσυγχρονισμός των υφιστάμενων υποδομών της στο πρόγραμμα διασυνοριακής συνεργασία Ελλάδα-Κύπρος 2014-2020, διενεργήθηκαν διερευνητικές τομές στον δυτικό αναλημματικό τοίχο στις παρυφές των εδωλίων του αρχαίου θεάτρου και έφεραν στο φως ευρήματα που πιθανώς σχετίζονται με το παρακείμενο ιερό των αρχαϊκών χρόνων που παλαιότερα η Έφορος Αρχαιοτήτων Αγλαία Αρχοντίδου είχε ανασκάψει. Το τμήμα της μαρμάρινης Σφίγγας και το πήλινο ειδώλιο, πιθανώς είδωλο Θεάς, αποτελούν μοναδικά ευρήματα της ανασκαφής αυτής, που δεν ήταν βέβαια και τα μόνα. Οι ειδικές διερευνητικές τομές σε χώρο του ελληνικού Δημοσίου νοτίως του αρχαίου Θεάτρου αποκάλυψαν αποθέτη με τέφρα, πιθανώς από βωμό ενός μεγάλου ελληνιστικού ιερού, με χιλιάδες ευρήματα, που περιμένουν υπομονετικά τη συντήρηση, καταγραφή και δημοσίευσή τους. Η ταύτιση της λατρευόμενης θεότητας προς το παρόν παραμένει αδιευκρίνιστη, καθώς επιβάλλεται κατά τη φετινή περίοδο η συνέχιση των ανασκαφών στον ιερό αποθέτη και στα πέριξ αυτού ανασκαφικά τετράγωνα.
Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Λέσβου προχώρησε, αν και με ελάχιστα οικονομικά κονδύλια, στον καθαρισμό και ευπρεπισμό των σημαντικότερων επισκέψιμων και οργανωμένων αρχαιολογικών χώρων, αλλά και μνημείων, διάσπαρτων σε Λέσβο και Λήμνο, καθώς και σε κτιριακές βελτιώσεις στην αρχαιολογική Συλλογή Ερεσού, στο Νέο κτήριο του Αρχαιολογικού Μουσείου Μυτιλήνης και στον εξωραισμό του Αρχαιολογικού Μουσείου Λήμνου μετά τον καταστρεπτικό σεισμό του 2014.
Οι αυξημένες ανάγκες προστασίας των αρχαιολογικών χώρων και μνημείων από ποικίλους φθοροποιούς παράγοντες, η έλλειψη σημαντικών οικονομικών κονδυλίων για τη συντήρηση των δεκάδων μνημείων και χώρων σε Λέσβο, Λήμνο και Άγιο Ευστράτιο, αποτέλεσαν ανασταλτικούς παράγοντες για την αντιμετώπιση τεχνικών προβλημάτων, της ερείπωσης και εγκατάλειψης που έχουν διαπιστωθεί σε αρχαιολογικούς χώρους και μνημεία. Ενδεικτικά αναφέρω τα σοβαρά προβλήματα στις αντιστηρίξεις των βραχωδών πρανών του φρουρίου του Μολύβου, της Πέτρας, αλλά και των οθωμανικών τεμενών Βαλιδέ και Γενί Τζαμιού στην πόλη της Μυτιλήνης, στον εκσυγχρονισμό και την αποκατάσταση του παλαιού αρχαιολογικού Μουσείου Μυτιλήνης, καθώς και του Αρχαιολογικού Μουσείου Λήμνου, στον εκσυγχρονισμό των αποθηκών Σαπλιτζά στο Κάτω Κάστρο Μυτιλήνης και στη συντήρηση και αποκατάσταση μεταβυζαντινών μνημείων, όπως της Ιεράς Μονής Περιβολής, της Μονής Ταξιαρχών στο Κάτω Τρίτος, του ναού Αγίου Ιωάννη στο Κεράμι, του ναού της Μεταμορφώσεως Σωτήρος στα Παπιανά, καθώς και τον κοιμητηριακό ναό Κοίμησης Θεοτόκου στη Μονή Λειμώνος για τα οποία η Εφορεία μας σε συνεργασία με τις κεντρικές Διευθύνσεις εκπονεί μελέτες για την ένταξή τους σε μελλοντικά προγράμματα.
Δυστυχώς ο καταστρεπτικός σεισμός της 12ης Ιουνίου του 2017, έφερε βλάβες σε 23 μεταβυζαντινά μνημεία της περιοχής του Πλωμαρίου και της Μυτιλήνης, τα οποία ωστόσο άμεσα και με την βοήθεια της πολιτικής ηγεσίας του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού αλλά και της Διεύθυνσης Αναστήλωσης Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων, καθώς και της
Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου πρόκειται να ληφθούν μέτρα άρσης της επικινδυνότητας και της ετοιμορροπίας τους ώστε σύντομα οι ενοριακοί ναοί να μπορούν να δοθούν και πάλι σε λειτουργική χρήση.
Πέραν του παραπάνω πολυσχιδούς έργου, στόχος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Λέσβου ήταν και είναι η επικοινωνία μιας περιφερειακής δημόσιας Υπηρεσίας με το κοινό της, καθώς τα μνημεία όλων των εποχών, οι αρχαιολογικοί χώροι και τα μουσεία μπορούν να αποτελέσουν μέρος της ζωής των πολιτών, όταν αναδεικνύονται σε πόλους έλξης και σημεία συνάντησης.
Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Λέσβου προσπάθησε στην αρχή δειλά, αλλά συστηματικά να επικοινωνήσει με το λεσβιακό κοινό, αντιλαμβανόμενη ότι υπάρχει όπως σαφώς και σε άλλους ελληνικούς αρχαιολογικούς τόπους μια βαρυσήμαντη κληρονομιά που οφείλουμε να την δώσουμε στο επιστημονικό και μη φιλάρχαιο ακροατήριό της. Στην προσπάθειά της αυτή συναντήσαμε εξαιρετικές δυσκολίες, κυρίως την δεινή οικονομική συγκυρία που βιώνει η χώρα, αλλά και το δισεπίλυτο μεταναστευτικό θέμα με τις χαμηλότατες τουριστικές εισροές στον αντίποδά του.
Στην επικοινωνιακή μας πολιτική προσπαθήσαμε να εντοπίσουμε ικανά διαχειριστικά μέσα προβολής της πολιτιστικής κληρονομιάς της Λέσβου. Η επικοινωνιακή μας πρακτική επικεντρώθηκε στη συνεργασία με άλλους δημόσιους και ιδιωτικούς πολιτιστικούς φορείς ή με τη δημιουργία συνεργασιών, όπως του Δικτύου Μουσείων Λέσβου στο οποίο είκοσι δημόσια μουσεία στο νησί της Σαπφούς με κοινούς στόχους, κοινές καινοτόμες δράσεις, κοινή επικοινωνιακή βάση, αλληλοϋποστήριξη, στενή και πολύπλευρη συνεργασία, καθώς και ενημέρωση του κοινού της Λέσβου για τον μουσειακό πλούτο της, θα αποτελέσουν πόλο έλξης νέων επισκεπτών. Στενή συνεργασία η Εφορεία μας έχει με φορείς διαχείρισης πολιτισμού και τουρισμού, όπως με τον Φορέα Τουρισμού Μολύβου, πραγματοποιώντας από κοινού, φυλλάδια, διαλέξεις, περιπατητικές και ποδηλατικές διαδρομές, με το Διεθνές Φεστιβάλ Κλασικής Μουσικής Μολύβου, καθώς και με τον Φορέα Προώθησης και Ανάπτυξης Τουρισμού Ερεσού. Κοινές φωτογραφικές εκθέσεις διοργανώθηκαν με την Φωτογραφική Εταιρεία Μυτιλήνης και με θέματα που συνδέονται με το ιστορικό παρελθόν της Λέσβου, όπως τις μετακινήσεις πληθυσμών από την αρχαιότητα έως και το σημερινό ζήτημα προσφυγιάς, αλλά και με τα μεσαιωνικά και οθωμανικά κάστρα της και τους πύργους και τα αρχοντικά των Γατελούζων που εκτέθηκαν σε ειδικό αφιέρωμα στο πλαίσιο της εκδήλωσης «Μy European Region » στο Κάστρο Μυτιλήνης τον Μάιο του 2017.
Ο επικοινωνιακός ρόλος της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας Λέσβου στράφηκε προς το άνοιγμα του παγερού Μουσείου στο κοινό που ζωντάνεψε με την εκδήλωση που έγινε θεσμός για το μουσείο της Μυτιλήνης “Το Αρχαιολογικό Εύρημα του Μήνα”. Η χαρά και ο ενθουσισμός, το άγχος και ο φόβος για την επιτυχία της εκδήλωσης που γινόταν σχεδόν κάθε μήνα στο Μουσείο, πάντα θέλουμε να πιστεύουμε ότι στεφόταν με επιτυχία. Τα γέλια, οι ερωτήσεις, οι διαρκείς συζητήσεις και η συνάθροιση πλήθους ανθρώπων σε χαλεπούς καιρούς, προκειμένου να μιλήσουν για την τέχνη και τον πολιτισμό, έδειξε ότι η εκδήλωση αυτή ευδοκίμησε τον στόχο της, καθώς κάθε φορά συνοδευόταν με ένα καλλιτεχνικό γεγονός, μικρό, αλλά σημαίνον για τον τόπο. Στο πλαίσιο του θεσμού αυτού και σε μια γόνιμη προσπάθεια να γίνουν γνωστά, στο ευρύ κοινό, σημαντικά ευρήματα και αντικείμενα που προέρχονται από μνημεία και αρχαιολογικούς χώρους κυρίως της Λέσβου, εγκαινίασε στις 31 Ιανουαρίου 2015 τη δράση Το Αρχαιολογικό Εύρημα του Μήνα, στο Νέο Αρχαιολογικό Μουσείο της Μυτιλήνης, υπό τη γενική ενότητα για το 2015 Θρησκείες και Ιερά στη Λέσβο, από το χθες στο σήμερα, ενώ για το 2016 και 2017 με τον τίτλο «Μοναδικά εκθέματα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης». Τα εκθέματα αφιερωμένα σε μεγάλα ιερά, όπως το πήλινο ειδώλιο από το ιερό της Κυβέλης των πρώιμων ιστορικών χρόνων και τον μνημειακό κρατήρα του ιερού της Κλοπεδής, συνεχίστηκαν τους επόμενους μήνες με τα ξύλινα αφιερώματα από το ιερό του Μέσου, τα πήλινα αρχαϊκά ευρήματα από το ιερό της Άντισσας, αλλά και με πρωτοχριστιανικά και μεταβυζαντινά εκθέματα, ενώ το 2016 και 2017 ειδικό αφιέρωμα έγινε στην αρχαία τεχνολογία και σε τέχνεργα από γυαλί, λίθο και μέταλλο.
Δύο νέες περιοδικές εκθέσεις αγκάλιασαν το χθες με το σήμερα στο Νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Μυτιλήνης, όπως η περιοδική έκθεση «Λεσβία Γη-Ξενία Γη», αντιπαραβάλλοντας τέχνεργα της αρχαίας κεραμικής με τη σύγχρονη, αλλά και με την πατροπαράδοτη λεσβιακή κεραμική, ενώ η πρόσφατη περιοδική έκθεση «Σειρήνιες Γεύσεις: H Γαστρονομία στην Αρχαιότητα», έδωσε την δυνατότητα στο κοινό πέραν από τη γνωριμία του με την μαγειρική της αρχαιότητας να απολαύσει δείγματα αρχαίας γευσιγνωσίας τα οποία και αποδέχτηκε με ιδιαίτερο ενθουσιασμό Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι για την ενημέρωση του κοινού σχετικά με τις άχαρες ανασκαφικές ή εκσκαφικές εργασίες στους δρόμους της Λέσβου και της Λήμνου, η Εφορεία Αρχαιοτήτων Λέσβου οργάνωσε ημερίδα για τη σπουδαιότητα των αρχαιοτήτων που σε αυτά τα έργα αποκαλύφθηκαν, προσπαθώντας να φέρουμε σε επαφή τον κόσμο με τις αρχαιότητες που βρίσκονται κατά την υλοποίηση μεγάλων δημοσίων έργων, να την ανιχνεύσουμε, να την αιτιολογήσουμε και να την ερμηνεύσουμε. Για το πιο απαιτητικό κενό η Υπηρεσία μας διοργάνωσε το θεσμό των διαλέξεων στο αμφιθέατρο του Νέου Αρχαιολογικού Μουσείου Μυτιλήνης, με προσκεκλημένους καθηγητές και ερευνητές στον επιστημονικό κλάδο της Αρχαιολογίας.
Για τις νεότερες όμως γενιές που αποτελούν το μέλλον του τόπου, αλλά και για ειδικές ομάδες, όπως παιδιά με προβλήματα αναπηρίας ή παιδιά προσφύγων, ιδιαίτερα εκπαιδευτικά προγράμματα ανάλογα με τις θεματικές ενότητες του Μουσείου, όπως το πρόγραμμα ψηφιδιστά από ανακυκλωμένα υλικά (ψηφίδες χαρτοπολτού) για την κατασκευή ψηφιδωτών δαπέδων, ή το εκπαιδευτικό πρόγραμμα για τον αιώνιο πηλό, αποσκοπούν στην πρώιμη επαφή των παιδιών με το μουσείο και τον ειδικό εκπαιδευτικό χαρακτήρα που ex officio αυτό έχει. Το βιωματικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Πολιόχνη…Σχεδιάζοντας…το παρελθόν» στο πλαίσιο του εν λόγω έργου που υλοποιείται, αποσκοπεί αφενός να φέρει σε επαφή τους μαθητές με τον αρχαιολογικό χώρο και αφετέρου να τους εξοπλίσει με τα απαραίτητα εφόδια ανάγνωσης ενός μνημείου, μέσα από ένα πρωτότυπο κυνήγι θησαυρού και γρίφων που εκτυλίσσεται στο πεδίο με την καθοδήγηση του προσωπικού του έργου, συμμετέχοντας τέλος σε πιλοτική ανασκαφή, αποτύπωση και συντήρηση τοίχων που έχουν κατασκευαστεί για αυτό το σκοπό.Σε ένα μόλις μήνα, το εκπαιδευτικό πρόγραμμα παρακολούθησαν περίπου 170 μαθητές της Λήμνου και τα αποτελέσματα κρίνονται αρκετά ενθαρρυντικά: οι μαθητές έδειχναν ζωηρό ενδιαφέρον και ενθουσιασμό σε όλη τη διάρκεια του προγράμματος (περίπου 2 ώρες) και στο τέλος ήταν πλέον σε θέση να διαβάσουν, έστω αδρά, μέρος από το αφήγημα του προϊστορικού οικισμού…
Τα μνημεία της Λέσβου και Λήμνου σήμερα συνεχίζουν να βρίσκονται σε άμεση σχέση με το περιβάλλον τους όταν αυτό διατηρείται και αποτελούν φορείς μνήμης, πεδίο σκέψης της ιστορικής συνέχειας των εποχών και του ενιαίου ιστορικού βάθους των οικιστικών δομών, έναν διαρκή βιωμένο χώρο, που συνέχει μέσα στο χρόνο. Τη σχέση αυτή τονίσαμε με την αδιάλειπτη σύνδεση πολιτιστικών εκδηλώσεων και ξεναγήσεων σε μνημεία της Μυτιλήνης και της Λήμνου, όπως στα μεσαιωνικά κάστρα τους, καθώς και με τη λειτουργία του θεσμού «Συντροφιά με τα καλοκαιρινά φεγγάρια», προσφέροντας σε κάθε καλοκαιρινή πανσέληνο υψηλής ποιότητας μουσικές εκδηλώσεις με μια βιωματική προσέγγιση των μνημείων και τη χρήση τους στο σήμερα. Νέα μας τρίμηνη, θερινή εκδήλωση για το 2017 οι «Θεατρικές πράξεις σε αρχαιολογικούς χώρους και μνημεία της Μυτιλήνης», όπου παρουσιάστηκαν θεατρικά δρώμενα της Commedia dell’ Αrte κατά τον Ιούνιο στο οθωμανικό λουτρό Τσαρσί Χαμάμ, ενώ τον Ιούλιο σε συνεργασία με την Ένωση Πολιστικών-Θεατρικών Σωματείων Θέσις της ν. Λέσβου ανέβηκε με επιτυχία και με μεγάλη την ανταπόκριση του κοινού στο αρχαίο θέατρο Μυτιλήνης η τραγωδία «Βάχκες» του Ευριπίδη.
Ιδιαίτερη απήχηση στο λεσβιακό κοινό έχουν οι ειδικές, ετήσιες ξεναγήσεις και οι ομιλίες σε αρχαιολογικούς χώρους ή στις τοπικές κοινότητες και δημοτικά διαμερίσματα προκειμένου να ανακτήσουμε τη σχέση της μνημειακότητας του αρχαιολογικού τόπου με το κοινό του, την ανάπτυξη της κοινωνικής συνείδησης που οφείλει να κρατήσει ενεργεί την πολιτιστική ταυτότητά της ώστε να την αξιοποιήσει στο μέγιστο βαθμό της.
Η θεωρητική και πρακτική προσέγγισή των μνημείων με σκοπό να καταστούν προσιτά στο ευρύ κοινό δεν είναι σε καμία περίπτωση διαδικασία εύκολη και πάντα πετυχημένη. Ειδικά στην αρχαιολογική επιστήμη, όπου το πρώτο επίπεδο είναι τα όρια, χρονολογικά, τυπολογικά, γεωγραφικά, το δεύτερο όμως και πιο σημαντικό είναι η υπέρβασή τους, να δώσει δηλαδή κανείς νόημα στα μνημεία, στα μουσεία και στα αντικείμενά τους. Με τις παραπάνω δραστηριότητες προσπαθήσαμε να συνθέσουμε τα αρχαιολογικά και ιστορικά δεδομένα ώστε να αντιληφθούν οι επισκέπτες και οι κάτοικοι του ΒΑ Αιγαίου ότι τα αρχαιολογικά ευρήματα και οι αρχαιολογικοί χώροι δεν μπορεί να είναι μόνον νεκρά έργα τέχνης ή μνημειακοί τόποι, αλλά μαρτυρίες που ζωντανεύουν το παρελθόν στο οποίο θέλουμε να δώσουμε πνοή μέσα από τη συμμετοχή του ανθρώπινου κοινού.
Μέσω των μουσείων, των μνημείων και των αρχαιολογικών χώρων προσπαθήσαμε να προσεγγίσουμε και να αναπαραστήσουμε τα όρια, χρονικά και χωρικά, συμβολικά και συναισθηματικά. Σταθήκαμε στον τόπο και ταξιδέψαμε στον χρόνο, έννοιες άρρηκτα συνδεδεμένες μεταξύ τους σε μία συνέχεια χωρίς όρια, στην οποία κεντρικό ρόλο έχει η ανθρώπινη ύπαρξη και το πολιτιστικό απόθεμα που αυτή οφείλει να γνωρίζει, να βιώνει και εν τέλει να ταυτίζεται μαζί του”.