Η Δρ. Ευαγγελία Κυριαζή, ΠΕ Συντηρήτρια Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης, Αρχαιομέτρις και Γενική Γραμματέας του Συλλόγου Συντηρητών Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης (ΣΣΑΕΤΤΕ) απέστειλε στα ΜΜΕ καταγγελία προς το Δήμαρχο Μυτιλήνης και τη ΔΕΥΑΛ σχετικά με τις κακοτεχνίες στην ιστορική οδό της Κουλμπάρας Ναυάρχου Βότση με την οποία ζητά την άμεση αποκατάσταση του ιστορικού δρόμου σύμφωνα με το αυθεντικό ύφος του πλακόστρωτου, με βάση επιστημονικά στοιχεία και έρευνα.
Πίνοντας καφέ τις προάλλες στην πλατεία Σαπφούς, έπιασα κουβέντα με το διπλανό τραπεζάκι. «Πώς σου φαίνεται η Μυτιλήνη τώρα που γύρισες μετά από τόσα χρόνια;» με ρώτησε ένας εκ των συνομιλητών μου. «Σφίχτηκε η καρδιά μου» απάντησα. «Κάθε πέρσι και καλύτερα». Πιο πέρσι; Όσα πέρσι κι αν περάσαν, δεκαετίες τώρα, η εικόνα της πόλης που αγάπησα χειροτερεύει. Δε θα σας μιλήσω για όλη την πόλη, θα σας πω όμως για τη γειτονιά μου, την πολύπαθη οδό Ναυάρχου Βότση στην Κουλμπάρα, η οποία τώρα, με τα έργα της Πράξης «Αντικατάσταση Τμημάτων Δικτύων Ύδρευσης Μυτιλήνης – Β’ Φάση», ενταγμένη στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Βόρειο Αιγαίο 2021-2027»1, υποφέρει για ακόμη μια φορά.
Εικάζω ότι η Κουλμπάρα πήρε το όνομά της από τον πληθυντικό της τουρκικής λέξης kulvar, kulvarlar (κουλβαρλάρ), που σημαίνει στενούς δρόμους σε αγροτική περιοχή. Τα στενά σοκάκια της Κουλμπάρας θα μπορούσαν κάποτε να ήταν στενοί δρόμοι μεταξύ αγροτεμαχίων. Η σημερινή Κουλμπάρα μπορεί να είναι πυκνοδομημένη, με πλήθος μικρών γειτονιών (Εικ. 1γ), όμως η πολεοδομική της εξέλιξη αποκαλύπτεται σε χάρτες που σχεδιάστηκαν επί Τουρκοκρατίας, στα μέσα και στα τέλη του 19ου αιώνα. Ο Βρετανός αρχαιολόγος Σερ Τσαρλς Τόμας Νιούτον (1816-1894), ο οποίος στάλθηκε στο Αιγαίο ως υποπρόξενος με την ευθύνη να φροντίζει για τα συμφέροντα του Βρετανικού Μουσείου στην Ανατολία2, σε επιστολή του το 1852 περιγράφει τη Μυτιλήνη με διόλου κολακευτικά λόγια, χαρακτηρίζοντάς την ένα βρώμικο χωριό, με σπίτια είτε εξολοκλήρου ξύλινα, είτε ξύλινα με πέτρινο ισόγειο3. Η επιστολή εκδόθηκε το 1865, και συνοδευόταν από χάρτη (Εικ.1α), στον οποίο η περιοχή που αντιστοιχεί στη σημερινή Κουλμπάρα εμφανίζεται εντελώς αδόμητη. Σε χάρτη που σχεδιάστηκε το 1885-’86, κατά την επίσκεψη του Γερμανού αρχαιολόγου Ρόμπερτ Κόλντεβάι (1855-1925) στο νησί με την αποστολή της Γερμανικής Αρχαιολογικής Σχολής με στόχο να καταγράψει τους αρχαιολογικούς χώρους του νησιού4, και δημοσιεύτηκε το 18905, φαίνεται ότι ο αστικός ιστός έχει αρχίσει να επεκτείνεται από τα δυτικά προς τα ανατολικά, με την περιοχή της σημερινής Κουλμπάρας μερικώς οικοδομημένη (Εικ. 1β). Στα χρόνια μεταξύ των επισκέψεων των δύο αρχαιολόγων, μεσολάβησε ο καταστροφικός σεισμός του 1867, που με τις πολλαπλές σεισμικές δονήσεις του, είχε ως αποτέλεσμα την καταστροφή σχεδόν όλων των ξύλινων και πέτρινων κτιρίων της πόλης6. Ενδεχομένως η οικοδόμηση της περιοχής της άλλοτε αγροτικής Κουλμπάρας, να ξεκίνησε μετά το χτύπημα του Εγκέλαδου, για να καλύψει τις ανάγκες στέγασης του σεισμοπαθούς πληθυσμού.
Η οδός Ναυάρχου Βότση είναι μία από τις γειτονιές που οικοδομήθηκαν μετά το σεισμό του 1867, με το σύνολο των κτιρίων της να ανήκουν μορφολογικά στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα. Πήρε το όνομά της από τον Υδραίο Νικόλαο Βότση (1877-1931), ο οποίος, το 1912, κυβερνώντας ως Υποπλοίαρχος το τορπιλοβόλο 11, βύθισε σε καταδρομική επιχείριση στο λιμάνι της
Ήταν η πρώτη μεγάλη ελληνική ναυτική επιτυχία των Βαλκανικών Πολέμων, και γιορτάστηκε με πανηγυρισμούς γεμίζοντας τον απανταχού ελληνικό λαό με ενθουσιασμό, και τα ελληνικά στρατεύματα με τόλμη, αυτοθυσία και πατριωτισμό, και που οδήγησε αργότερα στην απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, της Μακεδονίας8, αλλά και των νησιών του Βορειοανατολικού Αιγαίου, συμπεριλαμβανομένης της Λέσβου. Το κατόρθωμα του Βότση έγινε πατριωτικό άσμα σε ρυθμό εμβατηρίου, τραγουδισμένο από την γνωστή κυρία Κούλα, κατά κόσμον Κυριακούλα Γιορτζή Αντωνοπούλου, η οποία το γραμμοφώνησε για την Columbia στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής μεταξύ 1916-19189. Το 1934, τρία χρόνια μετά το θάνατό του, η Θεσσαλονίκη έδωσε το όνομά του σε συνοικισμό της πόλης. Την ίδια χρονιά φιλοτεχνήθηκε ο αδιάντας του, που σήμερα στέκει στον Λευκό Πύργο. Το 1992, το Πολεμικό Ναυτικό έδωσε το όνομά του σε μία από τις πυραυλάκατούς του10. Στη μνήμη του κάθε χρόνο τελούνται στη Θεσσαλονίκη τα «Βότσεια», που περιλαμβάνουν ιστιοπλοϊκούς αγώνες, επιμνημόσυνη δέηση και καταθέσεις στεφάνων στον ανδριάντα του Ναυάρχου Βότση στο Λευκό Πύργο. Δήμοι σε όλη την Ελλάδα έδωσαν το όνομα του Βότση σε οδούς.
Εικ. 2. Λιθογραφία με τον τορπιλισμό του Φετχί Μπουλέντ από τον Υποπλοίαρχο Βότση.
Αναφέρω μερικούς αλφαβητικά: Αγρίνιο, Βόλος, Καβάλα, Καλαμαριά, Καρδίτσα, Μυτιλήνη, Πάτρα, Χαλάνδρι.
Στη Μυτιλήνη, η Ναυάρχου Βότση είναι η τρίτη οδός αριστερά, ανεβαίνοντας τη Βερναρδάκη. Μεγαλώνοντας στη Ναυάρχου Βότση, μεταξύ των ετών 1980-1990, θυμάμαι ότι για να βρίσκω το δρόμο, έβαζα σημάδι το μπακάλικο της κυρά Μαρίας, στη γωνία Βερναρδάκη και Βότση. Η πρώτη χαρτογραφική απεικόνιση της οδού Ναυάρχου Βότση εμφανίζεται σε φύλλο σειράς χαρτών σχεδιασμένων στο χέρι μεταξύ των ετών 1920-1922, δημιουργημένης πιθανότατα από τον ελληνικό στρατό στα χρόνια του Ελληνοτουρκικού πολέμου του 1919-1922, για να εξυπηρετήσει στρατιωτικούς σκοπούς11. Οι χάρτες αυτοί, που δυστυχώς δε σώζονται όλοι, είναι σχεδιασμένοι σε κλίμακα 1:500, με προσανατολισμό ανατολής-δύσης, και οι διαστάσεις τους είναι κυρίως 1×1 m, αλλά υπάρχουν και μικρότερα επιμήκη τμήματα. Η οδός Ναυάρχου Βότση έχει αποτυπωθεί τέλεια, με τα περιγράμματα των κτιρίων και των σκαλοπατιών τους με μονή μαύρη γραμμή, και των αυλόγυρων και μαντρότοιχων με διπλή μαύρη γραμμή. Το ανοιχτό γκρι χρώμα με το οποίο έχουν χρωματιστεί τα χαρτογραφημένα κτίρια, υποδηλώνει ότι πρόκειται για ιδιωτικά12. Σε όλο το μήκος του δρόμου, φαίνονται τα σκαλοπάτια των σπιτιών, να προβάλλουν μέσα στο δρόμο. Είναι τα ίδια σκαλοπάτια στα οποία μικρή έβλεπα τις γυναίκες της γειτονιάς να κάθονται, η καθεμιά κουβαλώντας το μαξιλαράκι της και το κέντημά της, και να κάνουν γειτονιό.
Ήταν μια οδός ζωντανή, γεμάτη γλάστρες με λουλούδια, Αυτοκίνητα τότε στη γειτονιά υπήρχαν ελάχιστα, και σε αντίθεση με σήμερα, κανείς δεν έμπαινε στο στενό για να παρκάρει, εκτός από κάποιον νεαρό που παρκάριζε έξω από το σπίτι του τη λευκή μοτοσυκλέτα του. Ο δρόμος ήταν πλακόστρωτος, με μεγάλες γκρίζες πέτρες, πάνω στις οποίες αντηχούσαν τα πέταλα του φορτωμένου με μπαχτσαβανικά γαϊδάρου, ο ιδιοκτήτης του οποίου ντελάλιζε την πραμάτεια του «Έ-χω πα-τάτες, ντο-μάτες, αγγού-ριαααα». Συνήθως σταμάταγε μπροστά από τα σκαλοπάτια του σπιτιού μου, όπου οι γειτόνισσες μαζεύονταν για τα ψώνια τους.
Αυτά τα σκαλοπάτια, δεν υπάρχουν πια στο σύνολό τους. Όπως δεν υπάρχει πια το ωραίο πλακόστρωτο, το οποίο ήταν από τα ομορφότερα και πιο καλοδιατηρημένα της περιοχής. Κάπου μετά το 1990, σε χρονολογία που δε γνωρίζω, αλλά πιθανόν γύρω στο 1995, έγιναν «έργα» επί της οδού, τα οποία κατέληξαν στην καταστροφή του πλακόστρωτου, στην άθλια τσιμεντόστρωση όλης της οδού, στην αφαίρεση των δύο κατώτερων πέτρινων σκαλοπατιών του σπιτιού μου, και στην αντικατάστασή τους από ένα ακαλαίσθητο, ογκώδες, τσιμεντένιο σκαλοπάτι, άγνωστο από ποιους και υπό την άδεια ποίου.
Και εδώ αναρωτιέμαι. Δεν γνώριζε όποιος έδωσε την εντολή και όποιος εκτέλεσε το «έργο» ότι η οδός Ναυάρχου Βότση περιλαμβάνεται στην από το 1985 κηρυγμένη ζώνη προστασίας αρχιτεκτονικών συνόλων της Κουλμπάρας13;
Σύμφωνα με το Διεθνές Συμβούλιο Μνημείων και Τοποθεσιών14 η αυθεντικότητα είναι ο βασικός προσδιοριστικός παράγοντας που αφορά στις αξίες, η κατανόησή της είναι θεμελιώδης για την επιστημονική μελέτη της πολιτιστικής κληρονομιάς, το σχεδιασμό συντήρησης και αποκατάστασης, και την ένταξη σε καθεστώς προστασίας, και για την αξιολόγηση όλων των πτυχών της, απαιτείται κατανόηση των πολιτιστικών αξιών και των χαρακτηριστικών και του νοήματος της πολιτιστικής κληρονομιάς15. Οι Αρχές της Βαλλέττας για την Προστασία και Διαχείριση των Ιστορικών Πόλεων, Οικισμών και Αστικών Περιοχών16 δίνουν συγκεκριμένες κατευθυντήριες οδηγίες για διατήρηση της αυθεντικότητας και ακεραιότητας των ιστορικών πόλεων συμπεριλαμβανομένων υλικών και άυλων στοιχείων, πολεοδομικού σχεδιασμού, σχέσεων μεταξύ κτιρίων-ακάλυπτων χώρων, μορφής και εμφάνισης κτιρίων όπως ορίζονται από τη δομή, τον όγκο, το ύφος, την κλίμακα, τα υλικά, των λειτουργιών, του χαρακτήρα κ.ά 17. Υπό αυτό το πλαίσιο, τα σκαλιά του γειτονιού και ο τρόπος ζωής των γυναικών με τα σκαλοπάτια να είναι προέκταση του καθιστικού τους αποτελούν στοιχείο της αυθεντικότητας της οδού Ναυάρχου Βότση, καθώς η χρήση τους αποτελεί άυλο στοιχείο της πολιτιστικής κληρονομιάς του αστικού ιστού της περιοχής. Η δε μορφή του άλλοτε πετρόστρωτου δρόμου, και εξωτερική μορφή του ίδιου μου του σπιτιού, τα σκαλιά του οποίου είναι αναπόσπαστο τμήμα του, έχουν θιχτεί χάνοντας την ακεραιότητά τους. Στη δε Χάρτα της Βενετίας18, τονίζεται το καθήκον της διατήρησης της ακεραιότητας των μνημείων και κτιρίων σε όλη την αίγλη της αυθεντικότητάς τους- τμήματά τους μπορούν να αφαιρούνται μόνο εάν είναι ο μοναδικός τρόπος που εγγυάται τη διατήρησή τους.
Δεν σκέφτηκαν οι αρμόδιοι ότι το «έργο» προσέβαλε την αυθεντικότητα της οδού;
Με ποια αιτιολογία αφαιρέθηκαν τα σκαλοπάτια του σπιτιού μου, και η πλακόστρωση της Ναυάρχου Βότση;
Ακόμη από το 190419, το 6ο Διεθνές Συμβούλιο Αρχιτεκτόνων όρισε ότι τα μνημεία πρέπει να αποκαθίστανται σύμφωνα με το αρχικό ύφος τους για να διατηρούν ενότητα ύφους..
Ποιος λοιπόν θεώρησε ότι η τσιμεντόστρωση και η αντικατάσταση πέτρινων σκαλοπατιών από τσιμεντένια συμβάλλουν στην ενότητα ύφους της οδού;
Τον Μάρτιο του 2024, συνεργεία εκτέλεσαν εργασίες επί της Ναυάρχου Βότση. Η γειτονιά αναθάρρυσε. Νομίζαμε όλοι ότι θα αφαιρεθεί η τσιμεντρόστρωση. Προσωπικά ήλπιζα ότι θα αποκατασταθούν τα πέτρινα σκαλοπάτια μου. Άλλωστε, η ίδια η UNESCO ενθαρρύνει διορθωτικά μέτρα20. Αλλίμονο όμως. Οι εργασίες περιελάμβαναν τοπική εκσκαφή, αντικατάσταση των σωλήνων, μπάζωμα, και τοπική κάλυψη, κοινώς μπαλώματα με τσιμέντο και μάλιστα με πολύ κακότεχνο τρόπο: Τμήματα του υφιστάμενου τσιμεντένιου οδοστρώματος ράγισαν κατά τις εργασίες, και δεν αποκαταστάθηκαν. Το νέο τσιμεντοκονίαμα είχε πολύ κακή πρόσφυση με το υπόστρωμα του δρόμου, και με το υφιστάμενο τσιμέντο. Την ίδια κιόλας μέρα, τμήματα του νέου τσιμέντου είχαν υποχωρήσει δημιουργώντας λακούβες, καθιστώντας το οδόστρωμα επικίνδυνο για πεζούς και δίκυκλα οχήματα. Μελλοντικά, οι λακούβες αυτές θα γεμίζουν με βρόχινα ύδατα και φερτό υλικό. Την ίδια κιόλας μέρα εμφανίστηκαν κενά μεταξύ παλαιού και νέου τσιμέντου, τόσο στο οδόστρωμα, όσο και στις επιφάνειες πρόσφυσης του οδοστρώματος με τις όψεις των κατοικιών. Μελλοντικά, τα κενά αυτά θα γεμίζουν βρόχινα ύδατα, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τη μεταφορά τους προς τα θεμέλια των σπιτιών και την πρόσφυση του οδοστώματος επί του υποστρώματός του.
Στο σημείο αυτό παραθέτω χωρία από τα Άρθρα 2 και 3 του Νόμου 4858/2021 Κύρωση Κώδικα νομοθεσίας για την προστασία των αρχαιοτήτων και εν γένει της πολιτιστικής κληρονομιάς (ΦΕΚ 220/Α΄/19.11.2021). «α) Ως πολιτιστικά αγαθά νοούνται οι μαρτυρίες της ύπαρξης και της ατομικής και συλλογικής δραστηριότητας του ανθρώπου. β) Ως μνημεία νοούνται τα πολιτιστικά αγαθά που αποτελούν υλικές μαρτυρίες και ανήκουν στην πολιτιστική κληρονομιά της Χώρας και των οποίων επιβάλλεται η ειδικότερη προστασία […] Ως νεότερα μνημεία νοούνται τα πολιτιστικά αγαθά που είναι μεταγενέστερα του 1830 και των οποίων η προστασία επιβάλλεται λόγω της ιστορικής, καλλιτεχνικής ή επιστημονικής σημασίας τους […] Στα ακίνητα μνημεία συμπεριλαμβάνονται οι εγκαταστάσεις, οι κατασκευές και τα διακοσμητικά και λοιπά στοιχεία που αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα τους, καθώς και το άμεσο περιβάλλον τους» (άρ.2) «Η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς της Χώρας συνίσταται […] στη διατήρηση και στην αποτροπή της καταστροφής, της αλλοίωσης και γενικά κάθε άμεσης ή έμμεσης βλάβης της, […] στη συντήρηση και την κατά περίπτωση αναγκαία αποκατάστασή της» (άρ.3)
ΑΙΤΟΥΜΑΙ:
1) Την άμεση επιδιόρθωση των κακοτεχνιών επί της Ναυάρχου Βότση.
2) Την επιστημονική έρευνα για την εύρεση ιστορικών φωτογραφιών για τον αυθεντικό χαρακτήρα του πλακόστρωτου δρόμου της Ναυάρχου Βότση
3) Την ει κατά το δυνατόν ταχύτερη αποκατάσταση του αυθεντικού ύφους της οδού, με πλακόστρωσή της κατά τον παραδοσιακό Μυτιληνιό τρόπο, δηλαδή μεγάλων διαστάσεων και πάχους γκρίζες πέτρες, σύμφωνα με τα αποτελέσματα της ιστορικής έρευνας.
4) Την αποκατάσταση των πέτρινων σκαλοπατιών που έχουν αφαιρεθεί χωρίς τη γνώση των ιδιοκτητών των οικιών της οδού κατά τις εργασίες προηγούμενων δεκαετιών.
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1 Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου, Ειδική Υπηρεσία Διαχείρισης Προγράμματος «Βόρειο Αιγαίο», αρ. πρωτ. οικ. 2842/16-11-2023, Ένταξη της Πράξης «ΑΝΤΙΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΜΗΜΑΤΩΝ ΔΙΚΤΥΩΝ ΥΔΡΕΥΣΗΣ ΜΥΤΙΛΗΝΗΣ_Β’ ΦΑΣΗ» με Κωδικό ΟΠΣ 6003364 στο Πρόγραμμα «Βόρειο Αιγαίο 2021-2027», ΑΔΑ: Ψ4ΧΒ7ΛΩ-6ΩΑ. 2 Britannica, The Editors of Encyclopaedia. “Sir Charles Thomas Newton”. Encyclopedia Britannica, 28/3/2024, https://www.britannica.com/biography/Charles-Thomas-Newton. Ημ/νία πρόσβασης 3/4/2024. 3 Newton, C.T. (1865) Travels and discoveries in the Levant, London: Day and Son.
4 Κυριαζή, Ε., Τάταρης, Γ., Σουλακέλλης, Ν. (2010) «Συντήρηση και Ψηφιοποίηση Χαρτών αρχών του 20ού αιώνα της πόλης Μυτιλήνης». 11ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας “Η Χαρτογραφία του Ελληνικού Κράτους”, σελ.. 519-538.
5 Koldeway, R. (1890) Die antiken Baureste der Insel Lesbos, Berlin: Reimer
6 Καμπούρης Ζ. (1978) Θεομηνίες στη Λέσβο το 19ο αιώνα, Μυτιλήνη..
7 Μαλτσίδης, Α. (2012) Ο Νικόλαος Βότσης και ο τορπιλισμός του Φετχί Μπουλέντ. Θεσσαλονίκη: Λόγος και Εικόνα. 8 Μαλτσίδης, Α. (2012) Ο Νικόλαος Βότσης και ο τορπιλισμός του Φετχί Μπουλέντ. Θεσσαλονίκη: Λόγος και Εικόνα.
9 Μποσκοΐτης, Α. (18/1/2015) «Στα ίχνη της Κυρίας Κούλας – Η ζωή και το έργο της πρώτης ρεμπέτισσας της Αμερικής», LiFO, https://www.lifo.gr/culture/music/sta-ihni-tis-kyrias-koylas-0 (Ημ/νία πρόσβασης 3/4/2024). 10 Ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό (2008) ΤΠΚ Βότσης, http://www.hellenicnavy.gr/botsis_p72.asp (Ημ/νία πρόσβασης 3/4/2024).
11 Κυριαζή, Ε., Τάταρης, Γ., Σουλακέλλης, Ν. (2010) «Συντήρηση και Ψηφιοποίηση Χαρτών αρχών του 20ού αιώνα της πόλης Μυτιλήνης». 11ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας “Η Χαρτογραφία του Ελληνικού Κράτους”, σελ.. 519-538.
12 Kyriazi, E.; Soulakellis, N.; Tataris, G.; Lappas, S. (2010). “Use of Geoinformatics for the Digitization and Visualization of Cartographic Heritage: The Case of an Early 1920s Mytilene Town Map”. In: Ioannides, M., Fellner, D., Georgopoulos, A., Hadjimitsis, D.G. (eds) Digital Heritage. EuroMed 2010. Lecture Notes in Computer Science, vol 6436. Springer, Berlin, Heidelberg, pp. 193-205.
Στο ΦΕΚ 708/Δ/27.11.1985 δημοσιεύτηκε η Απόφαση Αριθ. 78603/3262 με θέμα «Έγκριση Γενικού Πολεοδομικού σχεδίου Μυτιλήνης Ν. Λέσβου», υπογεγραμμένη στις
12/11/1985 από τον τότε Υπουργό Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων Ευάγγελο Κουλουμπή, στην οποία, μεταξύ άλλων, αποφασίστηκε η «κήρυξη ζώνης προστασίας αρχιτεκτονικών συνόλων στη Σουράδα και το κέντρο της πόλης από Πάνω Σκάλα, Κιόσκι, Κουλμπάρα, μέχρι Άγιο Κωνσταντίνο» 1
4 ICOMOS (1994) The Nara Document on Authenticity
15 Κυριαζή, Ε. (2019) «Φασαδιστικές τάσεις,ερωτήματα και λύσεις ορθών πρακτικών για την πολιτισμική διατήρηση», Ιστορικογεωγραφικά, τ 18, σελ . 37-54
16 ICOMOS (2011) The Valletta Principles for the Safeguarding and Management of HistoricCities, Towns and Urban Areas
17 Κυριαζή, Ε. (2019) «Φασαδιστικές τάσεις,ερωτήματα και λύσεις ορθών πρακτικών για την πολιτισμική διατήρηση», Ιστορικογεωγραφικά, τ 18, σελ . 37-54
18 ICOMOS (1965) The Venice Charter-International Charter for the Conservation andRestoration of Monuments and Sites
19 Recommendations of the Madrid Conference. 6th International Congress of Architects. The Architectural Journal: Being the Journal of the Royal Institute of British Architects (RIBA)Vol. XI. Third Series, pp. 343-346, 1904
UNESCO (1962) Recommendation concerning the Safeguarding of Beauty and Character of Landscapes and Sites
Εικ. 1. Σταδιακή οικοδόμηση της περιοχής της Κουλμπάρας (κόκκινη βούλα).
α) Αδόμητη περιοχή σε χάρτη του Τσαρλς Τόμας Νιούτον δημοσιευμένο το 1865
β) Μερικώς οικοδομημένη περιοχή σε χάρτη του Ρόμπερτ Κόλντεβάι δημοσιευμένου το 1890
γ) Πλήρως οικοδομημένη περιοχή σήμερα.
