Από την σελίδα του Νίκου Μπελαβίλα* στο facebook
Το Καρλόβασι της Σάμου φέρει στις γειτονιές του τα απομεινάρια μιας άλλοτε ακμάζουσας βιομηχανικής δραστηριότητας, τα ερείπια των παλαιών βυρσοδεψείων. Ο καταστροφικός σεισμός του Οκτωβρίου του 2020 προκάλεσε ανυπολόγιστες ζημιές, αφήνοντας δεκάδες βιομηχανικά μνημεία στην ανυπαρξία και πολλά ακόμη σε κατάσταση βαριάς εγκατάλειψης. Ωστόσο, μέσα σε αυτό το σκηνικό ερήμωσης, ένα φωτεινό παράδειγμα ξεχωρίζει: το βυρσοδεψείο του Γεωργίου Χουβαρδά.
Το βυρσοδεψείο Χουβαρδά, που κατασκευάστηκε γύρω στο 1860, λειτούργησε για ενάμιση αιώνα, ειδικευόμενο αποκλειστικά στην παραγωγή σολοδερμάτων. Στη μεταπολεμική περίοδο, η επιχείρηση επεξεργαζόταν «υγράλμυρα» δέρματα εισαγωγής από τη Γαλλία, ενώ κατά την περίοδο της Σαμιακής Ηγεμονίας ίσως να έκανε εισαγωγές δερμάτων από την Ανατολή. Με τον σεισμό, το κτίριο υπέστη σοβαρές ζημιές: ο όροφος σχεδόν κατέρρευσε όπως και η στέγη, ενώ οι τοίχοι ρηγματώθηκαν. Παρά τις καταστροφές, ο σημερινός ιδιοκτήτης, μηχανολόγος και δισέγγονος του ιδρυτή, αποφάσισε να μην εγκαταλείψει το κτίριο, να μην το κατεδαφίσει ή το πωλήσει, αλλά να το αποκαταστήσει με υποδειγματικό τρόπο.
Η αποκατάσταση περιλάμβανε την πλήρη ανακατασκευή της στέγης και του άνω τμήματος των τοίχων, διατηρώντας παράλληλα όλα τα αυθεντικά στοιχεία του ιστορικού κτιρίου. Ο μηχανολογικός εξοπλισμός διαφυλάχθηκε στο ακέραιο: βαρέλες δερμάτων, άξονες κίνησης, ιμάντες, πρέσες, ακόμη και τα τσιγκέλια που χρησιμοποιούνταν για το στέγνωμα των τομαριών παραμένουν στη θέση τους, ως ζωντανές μαρτυρίες της βιομηχανικής ιστορίας του κτιρίου. Η λεπτοδουλειά του χτίστη από την Αλβανία αποτυπώνεται στο άψογο δέσιμο των νέων τμημάτων του τοίχου με τα παλαιά, ενώ το μεράκι του Έλληνα μηχανικου αποδεικνύεται από τη φροντίδα που δόθηκε στο γραφείο της επιχείρησης. Το γραφείο, με τα ξύλινα διαφράγματα και τα υαλοστάσια, διατηρήθηκε ανέπαφο, θυμίζοντας τον ρόλο του ως σημείο διεύθυνσης αλλά και εποπτείας της παραγωγής.
Τα βυρσοδεψεία αποτελούν χαρακτηριστικά δείγματα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής. Απλά, στιβαρά κτίρια με μεγάλες αίθουσες για την επεξεργασία του δέρματος, εξυπηρετούσαν μια απαιτητική διαδικασία που περιλάμβανε καθαρισμό, ξήρανση, λάδωμα και ρύθμιση της σκληρότητας του δέρματος, ανάλογα με τη χρήση του: ρούχα, ζώνες, παπούτσια, σόλες ή τσάντες. Παρά την απλότητά τους, τα βυρσοδεψεία υπήρξαν αναπόσπαστο κομμάτι της πρώιμης βιομηχανικής ανάπτυξης, αν και κατά κανόνα συνδέονταν με έντονη ρύπανση λόγω των ρυπαρών υγρών που προέκυπταν από τη δέψη. Για τον λόγο αυτό, οι εγκαταστάσεις τους – τα «Ταμπάκικα» – ήταν οι πιο βρώμικες συνοικίες των πόλεων και βρίσκονταν πάντα κοντά σε θάλασσα ή ποτάμια.
Στη Λιβαδειά αξιοποιούσαν τα νερά της Έρκυνας, στα Ιωάννινα τη λίμνη, στη Λάρισα τον Πηνειό, στην Ερμούπολη τη θάλασσα, στον Βόλο τον Κραυσίδωνα, στον Ρέντη τον Κηφισό, και στο Καρλόβασι τα ρέματα και την ακτή της θάλασσας. Σήμερα, τα περισσότερα από αυτά τα μνημεία έχουν χαθεί ή ρημάζουν, ωστόσο η περίπτωση του βυρσοδεψείου Χουβαρδά αποτελεί ένα σπάνιο υπόδειγμα διάσωσης και αναβίωσης της βιομηχανικής κληρονομιάς.
Μιά ιστορία που φέρνει αισιοδοξία…
Ο Νίκος Μπελαβίλας είναι καθηγητής πολεοδομίας και ιστορίας της πόλης στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και διευθύνει το Εργαστήριο Αστικού Περιβάλλοντος.
